ایران و ترکمنستان علیه ریزگردهای قره قوم

سیدمحمد فخار-روزنامه‌نگار

ایران و ترکمنستان برای کنترل ریزگردهای قره قوم همکاری می‌کنند اما باید دید چه اندازه از این کانون بزرگ ریزگردی که طی دهه اخیر در شمال شرقی ایران شکل گرفته، در قالب تعامل دیپلماتیک کنترل خواهد شد؟  بیابان قره‌قوم بزرگ‌ترین کانون ریزگرد شمال ایران محسوب می‌شود که هرنوع خیزش گردوغبار از آن می‌تواند شهرهای شمالی و شمال شرقی کشور را تحت‌تأثیر خود قرار دهد. از طرفی گردوغبار به‌علت اینکه عاملی برای تخریب درختان محسوب می‌شود و مانع از تنفس درختان می‌شود، ریزگردهای قره‌قوم بلایی برای جان جنگل‌های هیرکانی محسوب می‌شوند.

همکاری با ترکمنستان در برابر گردوغبار
عصر پنجشنبه هفته اخیر، در حاشیه حضور رئیس‌جمهور ترکمنستان در تهران، تفاهمنامه همکاری میان ایران و ترکمنستان برای مقابله با توفان‌های گردوغبار به امضا رسید.
همکاری با کشورهای همسایه برای کنترل کانون‌های ریزگرد اقدامی مهم است که طی ماه‌های اخیر در دستور کار دولت قرار گرفته است. تفاهمنامه همکاری میان ایران و ترکمنستان در شرایطی به امضا رسیده که در اواخر سال ۱۴۰۰ با هدف مقابله با توفان‌های گردوغبار اقداماتی در زمینه تبادل پیش‌نویس یادداشت تفاهم همکاری‌های محیط‌زیستی بین سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزارت کشاورزی و حفاظت محیط‌زیست ترکمنستان صورت پذیرفته بود. اما روز پنجشنبه 26خرداد این تفاهمنامه نهایتاً به توافق طرفین رسید و حین سفر ریاست‌جمهوری ترکمنستان به ایران به امضا رسید. مقابله با تخریب سرزمین، مقابله با توفان‌های گردوغبار، تبادل تجربه در زمینه مسائل حفاظت از محیط‌زیست، مقابله با تغییرات آب و هوایی، پایش کیفیت هوا و آب، تبادل تجربه در زمینه مدیریت مناطق حفاظت‌شده، حفاظت از تنوع زیستی، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و آموزش و انتقال دانش، محورهای این یادداشت همکاری بود. قره‌قوم یک حوضه آبخیز مشترک بین چند کشور است و بخش کوچکی از آن در ایران قرار دارد. هم‌اکنون علاوه بر ایران، محیط‌زیست افغانستان و ترکمنستان نیز از ریزگردهای این بیابان تهدید می‌شوند و سد‌سازی‌ کشور افغانستان نیز بر خشک شدن بیش از حد این حوضه اثر فراوانی داشته است. با عدم‌تامین حقابه‌های معمول، طی دهه اخیر بیابان ۳۵۰ هزار کیلومترمربعی قره قوم به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کویرهای شنی جهان تشکیل شده است. شن‌های این بیابان بر استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان بیش از همه اثر می‌گذارد و کارشناسان اثر آن بر استان مازندران را نیز تأیید کرده‌اند.

پیشنهاد اقامه دعوی علیه برخی کشورها
در شرایطی که دولت با امضای اسناد همکاری و دیپلماسی در عرصه ریزگرد فعالیت‌های خود را گسترش داده است، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور از پیشنهاد اقامه دعوی علیه برخی کشورها در مورد گردوخاک خبر داد. محمدحسن نامی با اشاره به اینکه همچنین باید علیه برخی کشورها اقامه دعوی کنیم اعلام کرده: درست است که ترکیه سد را بسته، اما ما کنوانسیون حقوق رودخانه‌ها را داریم. کشور بالادستی نمی‌تواند هرطور دلش می‌خواهد آب را ببندد چراکه تأثیرات مخرب زیست‌محیطی‌اش بیشتر خواهد بود. وی گفته: وقتی ریزگرد حرکت می‌کند و روی جنگل‌های ارتفاعات زاگرس می‌نشیند، ذره‌های ریز نمکی و شیمیایی در آن وجود دارد که روی برگ می‌نشیند و امکان تعریق و تنفس درخت را می‌گیرد. ما باید پیشقراول باشیم. چرا نباید در کشورهای همجوار پیشنهاد‌دهنده برخی گردهمایی‌ها در قالب کنوانسیون‌های زیست‌محیطی منطقه‌ای باشیم؟ البته ما مخالف حرکت با کنوانسیون‌های بین‌المللی نیستیم، اما یادمان باشد آنها تفاهمنامه‌هایی را می‌نویسند تا ملت‌های جهان را به سمتی ببرند که خودشان می‌خواهند. ما هم باید پیشنهاد‌دهنده باشیم و حرکت کنیم.

شرایط موجود
فلات مرکزی ایران یکی از معروفترین مناطق خشک جهان محسوب می‌شود. کشور ما  در جنوب غربی آسیا و در نوار خشک جهان قرار گرفته و 80درصد از کل سرزمین از آب و هوای خشک و نیمه‌خشک برخوردار است و به این ترتیب در معرض خطر فرایند پیشروی بیابان‌ها قرار دارد. در چنین موقعیتی، خشکسالی نیز با سرعت در سرزمین در حال پیشروی است تا آینده سکونت در اراضی نیمه خشک نیز با تهدید جدی مواجه باشد. این در حالی است که این زمین‌ها به سرعت در حال تبدیل شدن به کانون ریزگرد داخلی هستند. در چنین شرایطی کشورهای اطراف نیز به واسطه خشک شدن بستر رودخانه‌های خود تهدیدی برای خیزش گردوغبار محسوب می‌شوند و باید اقدامات دیپلماسی‌محور برای کنترل آنها در راس کار قرار گیرد.

مکث
وضعیت کانون‌های خارجی
براساس مطالعات ستاد ملی مدیریت پدیده گردوغبار، کانون‌های گردوغبار در ۲۷۰ میلیون هکتار از اراضی اطراف کشور ما گسترده شده‌اند که بالاترین وسعت با حدود ۹۰ میلیون هکتار متعلق به عربستان است و پس از آن ترکمنستان قرار دارد. اما تاکنون از نظر تکرار رخدادهایی که کشور را درگیر کرده است، 90درصد توفان‌ها از عراق و سوریه وارد کشور می‌شوند. در این زمینه یک برنامه عمل منطقه‌ای تهیه شده که در 2بخشِ برنامه عمل غرب آسیا و بخش کشورهایی که در جنوب کشور و در حاشیه خلیج‌فارس قرار دارند تعریف شده است. براساس برنامه‌ریزی‌ها قرار است21تیرماه اجلاسی با حضور 15کشور اطراف ایران برای حل ریشه‌ای بحران گردوغبار برگزار شود تا شاید شرایط کانون‌های گردوغباری در این اجلاس بهبود یابد.