آتش‌سوزی گرنفل؛ بازخوانی یک فاجعه 5 ساله

آتش‌سوزی برج گرنفل در غرب لندن 5 ساله شد؛ فاجعه‌ای که منجر به مرگ 72 انسان، از هم پاشیدن یک جامعه کوچک محلی، ناآرامی در انگلیس و افشا شدن چهره زشت نابرابری در یکی از ثروتمند‌ترین محله‌های لندن شد. این حادثه همچنین منجر به بازنگری مقررات آتش‌نشانی و ایمنی ساختمان‌ها در انگلیس شد. با این‌همه روند کند بررسی عوامل و دلایل وقوع این رویداد با هدف مجازات خاطیان، همچنان به کندی ادامه دارد و داغ بازماندگان را تازه نگه داشته است. 

فاجعه گرنفل چگونه رقم خورد؟
کمی پیش از ساعت یک بامداد روز 14 ژوئن (برابر با 24 خرداد) سال 2017، یکی از ساکنان طبقه چهارم برج مسکونی گرنفل، همسایه خود را بیدار کرد و به او خبر داد یخچال خانه‌اش آتش گرفته است. آتش درون آشپزخانه به سرعت به روکش نمای ساختمان 24 طبقه سرایت کرد و از دیواره ساختمان بالا رفت و کم کم سراسر ساختمان را در بر گرفت. آتش‌نشانی لندن دقایقی پیش از ساعت یک بامداد اولین تماس درخواست کمک را دریافت کرد و 5 دقیقه بعد در محل حاضر شد. تا 2 ساعت پس از آغاز آتش‌سوزی، آتش‌نشانان از ساکنان درخواست می‌کردند در خانه‌های خود باقی بمانند. با این حال، تعدادی از آنها از مسیر راه‌پله خارج شدند و بیش از 200 نفر از 300 نفری که در زمان حادثه در ساختمان سکونت داشتند، بدون آسیب نجات یافتند.
آتش‌نشانی لندن حدود یک ساعت پس از آغاز سانحه، اعلام وضعیت اضطراری کرد. در این لحظه بیش از 40 خودروی آتش‌نشانی در محل سانحه حضور داشتند یا به محل اعزام شده بودند. تا یک و نیم ساعت پس از آغاز آتش‌سوزی، آتش به بخش جنوبی ساختمان سرایت کرده بود و کمی پس از آن‌ بخش شرقی برج هم درگیر آتش شد. توصیه به ماندن در خانه ساعت 2:47 دقیقه بامداد لغو و از ساکنان درخواست شد خانه‌های خود را ترک کنند. تا دقایقی پیش از ساعت 3 بامداد، آتش به بخش غربی ساختمان هم سرایت کرد و ساعت 4 و نیم بامداد کل برج در آتش می‌سوخت. مهار آتش در نهایت 24 ساعت طول کشید و 72 نفر قربانی گرفت.

چرا گرنفل آتش گرفت؟
روزنامه نیویورک‌تایمز نوشته که اصلی‌ترین عامل فاجعه‌بار شدن این آتش‌سوزی، مواد قابل اشتعالی بود که به عنوان روکش نمای ساختمان استفاده شده بود. وجود این مواد باعث سرایت سریع آتش به سراسر ساختمان شد. برج گرنفل در دهه 1970 میلادی ساخته شده بود. ساختار بتنی آن در ابتدا بدون نما بود و به شکلی ساخته شده بود که بتواند آتش را به اندازه کافی درون یک طبقه حفظ کند تا آتش‌نشانان فرصت کافی برای مهار آتش داشته باشند. 21 طبقه از 24 طبقه این برج، مسکونی بوده و 129 آپارتمان در آن وجود داشت، اما یک سال پیش از آتش‌سوزی، گرنفل نوسازی شد و نمای آن از صفحاتی فلزی پوشانده شد. 
صفحات روکش فلزی نمای گرنفل از کامپوزیت آلومینیومی و یک لایه پلی‌اتیلن ساخته شده بود. پلی‌اتیلن که ترکیبی پلاستیکی است طی آتش‌سوزی ذوب و مشتعل شد و شعله‌های آن مانند گدازه‌های آتشفشان به طبقات پایین چکیده و موجب سرایت سریع آتش‌سوزی به تمام طبقات شد. لایه عایق میان صفحات هم قابل اشتعال بود و شکاف هوای میان لایه‌ها موجب کشیده شدن گرما و شعله‌ها به طبقات بالاتر شد. به این ترتیب آتش‌سوزی از طبقه چهارم آغاز شد و تا بالاترین طبقه برج را در بر گرفت. استفاده از این روکش فلزی که در نمای چندین ساختمان دیگر در انگلیس به کار رفته، به دلیل قابل اشتعال بودن در بسیاری از کشورها به ویژه برای نمای ساختمان‌های مرتفع ممنوع است. 
از دیگر نقص‌های ایمنی گرنفل که آن را به مکانی ناامن تبدیل ساخته بود، نبود آب‌فشان‌های مهار آتش‌ در سقف، نبود زنگ هشدار آتش‌سوزی و نبود راه‌پله خروج اضطراری هنگام آتش‌سوزی بود. گرنفل همچنین فقط یک راه‌پله اضطراری داشته است. تمامی این نواقص در کنار توصیه نادرست آتش‌نشانان برای ماندن ساکنان داخل آپارتمان‌ها موجب مرگ 72 انسان در این آتش‌سوزی شد. توصیه آتش‌نشانان مبنی بر ماندن داخل خانه‌ها مبتنی بر این تصور بود که می‌توانند آتش ‌را به صورت بخش‌بندی شده مهار کنند، اما آتش‌نشانان در آن زمان موضوع قابل اشتعال بودن نمای ساختمان را در نظر نگرفته بودند. همچنین براساس گزارش کمیسیون تحقیق و تفحص دولت انگلیس، واحد آتش‌نشانی لندن نتوانسته بود بموقع و در زمانی که راه‌پله‌ها هنوز قابل تردد بودند ساکنان را تخلیه کنند. در این شرایط تنها افرادی که از دستور آتش‌نشانان سرپیچی کردند توانستند جان خود را نجات دهند. تعدادی از سرنشینان از سر ناچاری و ترس به طبقات بالا پناه برده بودند و در نتیجه 24 نفر از آنها در آخرین طبقه برج جان خود را از دست دادند.

روند تحقیقات دولتی به کجا رسید؟
تحقیقات دولتی درباره این سانحه دلخراش در 2 فاز انجام شد. فاز اول بیشتر بر رویداد‌های شب آتش‌سوزی متمرکز بود و نتیجه آن در سال 2019 در گزارشی 900 صفحه‌ای منتشر شد. این گزارش، عملکرد آتش‌نشانی لندن را به شدت زیر سوال برد؛ به ویژه به خاطر خطایی که در عدم تخلیه ساختمان از این واحد سر زده بود. در این گزارش به موضوع مواد قابل اشتعال در نمای ساختمان اشاره شده اما بر آن متمرکز نشده بود. 
فاز دوم این تحقیقات که بر چگونگی و چرایی استفاده از این مواد خطرناک در نمای ساختمان‌ها متمرکز است، پس از 5 سال هنوز ادامه دارد و انتظار می‌رود اواخر سال جاری به پایان برسد. پلیس لندن هم هنوز درحال انجام تحقیقات جنایی درباره اتهاماتی نظیر کلاهبرداری در زمینه تأمین ایمنی و امنیت ساختمان است. با این همه، طولانی شدن روند تحقیقات برای خانواده‌های بازماندگانی که طی سال‌های گذشته بارها با تجمع‌های اعتراض‌آمیز خواستار مجازات خاطیان این فاجعه انسانی شده‌اند، دردی طاقت‌فرسا ایجاد کرده است. 

قربانیان گرنفل چه کسانی بودند؟
به شهادت ساکنان گرنفل، نمای بتنی این برج یک سال پیش از آتش‌سوزی از پوششی فلزی پوشانده شد؛ زیرا گرنفل در محله‌ای ثروتمند و مرفه بنا شده بود و مقامات شهری می‌خواستند با این کار به سازه چهره‌ای زیباتر و مقبول‌تر بدهند تا با این محله مجلل واقع در منطقه چلسی و کنزینگتون همخوانی پیدا کند. علاوه بر این، گرنفل مجتمع مسکونی دولتی بود؛ مجتمعی که با هدف ارائه مسکن ارزان برای طبقه‌های کم‌برخوردار جامعه ساخته شده بود. درعین حال چندین‌ دهه مقررات‌زدایی در انگلیس منجر به ایجاد بستری شده بود که در آن سازندگان به راحتی می‌توانستند کاهش هزینه‌ها را به ایمنی ساختمان اولویت دهد؛ رویکردی که مقصر اصلی جان باختن انسان‌ها در بسیاری از فجایع معماری در جهان بوده است. تمامی این عوامل در کنار هم باعث شد که ده‌ها انسان قربانی سهل‌انگاری و منفعت‌طلبی دست‌اندرکاران نوسازی برج گرنفل شوند.
گرنفل محل زندگی پناهجویان و مهاجران بود. بیشتر ساکنان این برج را پناهجویان، مهاجران اروپایی، متقاضیان پناهندگی و انگلیسی‌هایی از طبقه کارگر تشکیل می‌دادند. بیش از نیمی از قربانیان سانحه گرنفل پس از سال 1990 وارد انگلیس شده و این خود نشان از غالب بودن جمعیت مهاجران در میان ساکنان این برج دارد. پس از اعلام هویت قربانیان، به خوبی آشکار شد تمامی خانواده‌هایی که زندگی آنها تحت‌تاثیر این تراژدی قرار گرفته از اقلیت‌های قومی جامعه انگلیس بوده‌اند. بسیاری از فعالان حقوق پناهجویان در انگلیس باور دارند محیط ناخوشایند و ناامنی که دولت محافظه‌کار انگلیس در برج گرنفل برای ساکنان ایجاد کرده بود و نابرابری اجتماعی و تبعیضی که در ساخت مسکن‌های دولتی در انگلیس اعمال می‌شود، در قربانی شدن ساکنان این برج تاثیرگذار بوده است.
آتش‌سوزی گرنفل توجه گسترده‌ای را نسبت به ایمنی ساختمان‌ها در سراسر انگلیس به خود جلب کرد و مشخص شد هزاران ساختمان به دلیلی مشابه با گرنفل در معرض خطر آتش‌سوزی قرار دارند. پس از این رویداد بیش از 4 هزار نفر از ساکنان ساختمان‌های مرتفع نا‌ایمن در لندن جا‌به‌جا شدند.