بیژن یاور، پژوهشگر ارشد مدیریت بحران
مدتی است چهره آسمان برخی از استان‌های کشور غبارآلود است. هر چند این غبارها یا به‌اصطلاح تخصصی‌تر «ریزگردها» موقتی و فصلی به‌نظر می‌رسند، اما تبعات مختلف زیست محیطی، سلامت و بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی آن عمیق است. آب یکی از نیازهای اصلی بشر است که حیات به آن بستگی دارد، چه به‌صورت مستقیم برای مصارف آشامیدن و چه به‌صورت غیرمستقیم، یعنی برای بخش «کشاورزی»، «صنعتی» و نمونه‌های مشابه دارای اهمیتی حیاتی، راهبردی و استراتژیک است. ساخت سدهای جدید در ترکیه هر چند مشکلات آنها را در تأمین آب حل کرده اما باعث بروز مشکلات اساسی به‌طور مستقیم یعنی خشک شدن اراضی کشاورزی در سوریه و عراق شده و به‌طور غیرمستقیم ریزگردها و بسیاری از مشکلات دیگر در ایران و کشورهای همسایه را به‌دنبال داشته است. درخصوص مشکلات داخلی می‌توان به برداشت بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی، نبود آبخوانداری و آبخیزداری مناسب، مدیریت نامناسب منابع آب و نمونه‌های مشابه اشاره کرد.
استفاده بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی منجر به فرونشست زمین در اطراف کلانشهرها شده است. نبود فاصله زمانی مناسب برای پر شدن و تمدید این ذخایر و نمونه‌های مشابه، نشانگر اهمیت موضوع و حوزه برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب است. شاید یکی از دلایل ادامه یافتن و استمرار چنین مشکلاتی نبود یک سیستم یکپارچه مدیریت و فرماندهی واحد درخصوص برنامه‌ریزی و مدیریت آب در ستاد و صف است.
دانشمندان معتقدند بسیاری از جنگ‌ها و مناقشات در آینده بر سر تأمین منابع آب خواهد بود، از این‌رو پرداختن و تمرکز بر این موضوع یک امر حیاتی و ضروری به‌نظر می‌رسد. برای حل مسئله آب و تامین منابع آن برای نسل‌های آینده باید برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی دقیقی صورت گیرد تا در آینده شاهد منافشات آبی نشویم.اینکه کشوری برای تأمین منابع و منافع خود به ضرر و در تضاد و تعارض با منابع و منافع یک کشور یا کشورهای دیگر عمل کند غیرقابل اغماض است. به‌عنوان مثال می‌توان به «پروژه توسعه منطقه‌ای ترکیه و ساخت سدهای بزرگ» در این کشور اشاره کرد که هر روز جنبه‌های جدیدی از آن آشکار می‌شود و در تعارض با منابع و منافع عراق و سوریه درخصوص آب رود دجله و فرات به‌طور مستقیم و ایران اسلامی درخصوص ریزگردها، به‌طور غیرمستقیم است. طرح موسوم به «پروژه توسعه آناتولی جنوب شرقی» (گاپ) ترکیه با احداث ۲۲ سد و ۱۳ نیروگاه روی سرشاخه‌های دجله و فرات و تأثیرپذیری مستقیم کشورمان از«برنامه توسعه آناتولی شرقی» (داپ) که بر رود ارس و نواحی اطراف آن تأثیر گذاشته است. ابتدا اتخاذ تدابیر حقوقی برای مقابله با چنین شرایطی که ادامه‌‌دار است الزامی است و باید در مناسبات و روابط بین‌المللی دنبال شود. محدودیت‌های قانونی نیز در این خصوص باید توسط مجامع بین‌المللی اعمال شده و آسیب‌های وارده جبران شود. مدت‌هاست که کشورهای مختلف تحت‌تأثیر این بی‌تدبیری هستند و تدابیر فوری باید مدنظر قرار گیرد.
نکته مهم مقطعی نبودن این پیامدها و عوارضی است که دامنگیر کشورهای منطقه شده است و هر زمان بر شدت بحران خواهد افزود. بخشی از دلایل ایجاد گردوغبار و ریزگردها در منطقه به احداث سد «ایلیسو» ترکیه و مسدود کردن جریان آب رود دجله توسط این کشوربازمی‌گردد. سد ایلیسو با بیش از 10میلیارد مترمکعب ظرفیت، مانع ورود ۵۶ درصد آب دجله به اراضی پایین دست می‌شود و میلیون‌ها هکتار از اراضی کشاورزی عراق و سوریه متروکه شده است. سد آتاتورک که ۷۵ درصد آب فرات را ذخیره می‌کند دارای ظرفیتی معادل ۵۰میلیارد مترمکعب برابر با نیمی از ظرفیت آب‌های ایران است.
نتیجه اینکه نباید منتظر شرایط اضطراری ناشی از رخداد مخاطرات باشیم یا در انتظار مدیریت بحران باشیم بلکه باید با استفاده از نقشه عارضه‌یابی ریسک و مدیریت یکپارچه ریسک به کنترل تبعات ناشی از مخاطرات به‌طور اعم و کم آبی، ریزگردها ونمونه‌های مربوط به آن به‌طور اخص پرداخت.
پروژه‌های بین‌المللی باید به‌طور مستمر و نه مقطعی با توجه به رویکرد حقوق بین‌الملل به مدیریت بحران آب اجرا شوند. این تصمیم نه‌تنها یک نیاز بلکه یک ضرورت است که در آن کشورهای تحت‌تأثیر یعنی ایران، عراق، سوریه و سایر کشورها باید ضمن طرح شکایت در مجامع بین‌المللی و اطلاع‌رسانی لازم در این خصوص، این پروژه‌ها را متوقف کرده و صاحبان آن‌را به‌گونه‌ای متقاعد کنند تا منافع همه کشورهای منطقه تأمین شود و غرامت‌ها و جریمه‌هایی تعیین شود تا خسارات ناشی از سوء مدیریت پروژه‌های غیراستاندارد جبران شود. در این خصوص مجامع منطقه‌ای، معاهدات در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای و مدیریت یکپارچه و منطقه‌ای آب بسیار راهگشا خواهد بود. از این‌رو رویکردی منطقه‌ای و بین‌المللی در این خصوص باید وجود داشته باشد تا منافع همه تأمین شود در غیراین صورت قطعا تنش‌ها و مناقشاتی بر سر مسائل آب پیش خواهد آمد. خلاصه اینکه اراده جدی احقاق حق از طریق مجامع و معاهدات منطقه‌ای و بین‌المللی مورد نیاز و بسیار ضروری است.
بحران ریزگردها و مدیریت ریسک
در همینه زمینه :
