اسلام ناب
غفلت از نهج‌البلاغه به‌عنوان منبعی فقهی و تربیتی
دکتر حسن انصاری
برخلاف تصور عمومی تاریخچه اهتمام علمای شیعه به نهج‌البلاغه در حد اهتمامی همگانی چندان زیاد نیست. نخستین شروح را علمای اهل سنت از میان معتزله و سنیان دیگر بر این کتاب نوشتند و حتی نخستین اهتمام‌ها برای روایت آن بیشتر از ناحیه علمای اهل سنت یا معتزله خراسان بود. البته شیعیان امامی هم به این کتاب توجه داشتند اما نه در حدی که بعدها مشاهده می‌شود. تعداد شرح‌های نهج‌البلاغه تألیف علمای امامیه تا قبل از دوره صفوی چندان زیاد نیست و بعداً البته اهتمام بدان بیشتر شد. در این میان بی‌تردید مهم‌ترین شرح نهج‌البلاغه از ابن‌ابی‌الحدید است که معتزلی بود و شرحش فواید بسیاری دارد. این کتاب یک دوره کلام و تاریخ و ادب است. چقدر خوب است که با خواندن چنین کتابی حرف‌های مخالفان تشیع هم در مباحث امامت و دیگر مباحث از زبان یک معتزلی خوانده شود و زمینه فهم متقابل فراهم شود. ابن ابی الحدید آدم بسیار منصفی است و عقاید توحیدیش با شیعه فرقی نمی‌کند. در امامت هم قائل به افضلیت حضرت امیر است و فقط نص را قبول ندارد و خلافت مشایخ ثلاثه را به انحای مختلف براساس اجتهاد و اختیار ثابت می‌داند اما دفاعش از حضرت امیر درخصوص جنگ‌های سه‌گانه عالی است و نمونه‌ای است از دقت در منابع تاریخی و دوری از تعصبات و به شکل بسیار قابل‌قبولی.
در سده بیستم توجه به نهج‌البلاغه بیشتر شد. نخست به‌وسیله محمد عبده، دانشمند برجسته اصلاح‌طلب مصر. چاپ کتاب توسط او و در ادامه انتشار کتاب توسط برخی دیگر از علمای سنی مصر و ازهر و یا لبنان موجب آشنایی بیشتر علمای سنی با کتاب نهج‌البلاغه شد. علاوه بر این، این کتاب به‌دلیل اهمیت ادبی آن هم مورد توجه سنیان و حتی مسیحیان عرب قرار گرفته. انتشار کتاب ابن ابی الحدید هم از آن کارهای مهم مصریان است در رابطه با اندیشه تقریبی. توجه داشته باشید که کتاب صفین نصر بن مزاحم را هم مصریان چاپ و منتشر کردند. اینها قدم‌های مهمی بود برای اندیشه تقریبی در نیمه سده بیستم. به‌نظر من شرح ابن ابی الحدید می‌تواند مبنای تقریبی مهمی باشد. افسوس که در دو سه دهه اخیر کمتر به آن توجه شده. ابن ابی الحدید از نمونه‌های کم‌نظیر دنیای اسلام است.
پس از مشروطه توجه به جنبه‌های سیاسی کتاب شریف نهج‌البلاغه بیشتر شد. این کتاب نمونه اعلای تربیت نبوی و علوی است. امیرالمؤمنین(ع) نهج‌البلاغه الگوی تربیتی حضرت رسول(ص) است. اندیشه سیاسی حضرت در این کتاب الگوهای مهمی را پیش روی متفکران مسلمان در چند دهه اخیر قرار داد و به‌ویژه روشنفکران دینی و عالمان اصلاح‌طلب از آن بهره فراوان بردند. افسوس که در سی چهل سال اخیر با وجود برگزاری کنفرانس‌ها و نشست‌ها و چاپ ده‌ها و بل صدها کتاب درباره نهج‌البلاغه اما یا محتوای سیاسی و اجتماعی و اخلاق اجتماعی آن در مقایسه با رویکرد فقهی مورد بی‌توجهی قرار گرفته و یا به کلی در تفسیر آن تحریف‌هایی رخ داده است. برخی هم هر جا کم می‌آورند اصالت آن مطالب را مورد تردید قرار می‌دهند. نهج‌البلاغه متأسفانه در طول تاریخ تشیع به‌عنوان منبعی فقهی مورد عنایت قرار نگرفت، درحالی‌که در آن مباحث مهمی است که به‌کار فقیهان می‌خورد؛ به‌ویژه در مباحث سیاسی و اجتماعی فقه.
حنبلیان و سنیان اصحاب حدیث در برابر عظمت نهج‌البلاغه راهی جز انکار اصالت آن و یا اینکه کتاب تألیف شریف رضی نیست و بلکه کار برادر او شریف مرتضی است نداشته‌اند. تعداد زیادی هم از آنها گفته‌اند خطب و گفتارهای این کتاب اصیل نیست و نوشته خود شریف رضی است. ابن ابی الحدید در مورد تعدادی از موارد مورد تردید سنی‌ها مانند خطبه شریفه شقشقیه تأکید می‌کند که آنها را در کتاب‌هایی تألیف شده پیش از تولد شریف رضی دیده است. امروزه با توجه به دسترس بودن بسیاری از منابع این نکته که شریف رضی از منابع قدیم‌تر بهره گرفته به شکل بسیار زیادی ثابت شده. بسیاری از خطب و نامه‌ها را در تاریخ طبری و انساب الاشراف و بسیاری منابع دیگر می‌توان دید. باری وهابی‌ها و سلفی نمی‌توانند با نهج‌البلاغه و اندیشه متعالی آن نسبتی برقرار کنند.
آنچه مسلم است کتاب نهج‌البلاغه نماینده آن تفکر و تربیتی دینی است که حضرت امیر الگو و معلم آن در تاریخ در مقام بهترین شاگرد پیامبر است. وسلام‌الله علیه یوم ولد و یوم استشهد و یوم یبعث حیا.
پی‌نوشت: (۱) این یادداشت برای نخستین بار در مرداد ۱۳۹۸ در کانال تلگرامی دکتر حسن انصاری منتشر شده است. انصاری عضو هیأت علمی مؤسسه مطالعات عالی پرینستون و عضو شورای‌عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی است.
در همینه زمینه :
