آینده و بحران آب در منطقه

بیژن یاور، پژوهشگر مدیریت بحران

همانطور که می‌دانیم شاید تقریبا دو‌سوم حجم کره زمین را دریاها و به‌عبارتی کره آبی و آب تشکیل داده‌ باشند اما امروزه در جهان یکی از مسائل و مشکلات اصلی بشر همچنان تامین آب است. این مطلب درباره منطقه‌ای که ما در آن زندگی می‌کنیم یعنی خاورمیانه و ایران هم صدق می‌کند. امروزه مسائل و مشکلات مربوط به آب یکی از چالش‌های اساسی و راهبردی جهان است که از آن تحت‌عنوان مناقشات آب یا
 Water Conflicts (WatCon)  نام برده می‌شود. چالش آب و تامین آن دارای ابعاد مختلفی است که از یک طرف تحت‌تأثیر برخی مخاطرات مثل تغییرات اقلیمی است و از طرف دیگر به‌عنوان یک مخاطره مانند آب مجازی، فرونشست، ریزش و رانش زمین به‌طور مستقیم تأثیرگذار بوده و اثر خود را بر جای گذاشته و یا به‌طور غیرمستقیم مانند ریزگردها و طوفان‌های شن و ماسه در اثر خشک‌شدن رودها، دریاچه‌ها و نظایر آنها نیز منشأ اثر می‌شود. انواع و تنوع مخاطرات مرتبط با آب و تامین آن روزبه‌روز بیشتر و پرتکرارتر می‌شود و با شدتی بیشتر و آثاری مخرب‌تر ظهور می‌کند، به‌گونه‌ای که برخی کشورها از مسئله آب و تامین آن به‌عنوان یک چالش استراتژیک یاد می‌کنند و سعی کرده‌اند تا رویکرد خود را در برنامه‌های بلندمدت هر چند با مشکلاتی برای کشورهای همسایه خود ایجاد کنند و از مدیریت بحران به مدیریت ریسک تغییر داده و تنها به فکر تامین منابع آب و مدیریت بلندمدت آن باشند. در این خصوص می‌توان به طرح GAP ترکیه اشاره کرد. طرح موسوم به پروژه توسعه آناتولی جنوب شرقی (گاپ)
The Southeastern Anatolia development project (GAP) کشور ترکیه شامل احداث ۲۲سد و ۱۳نیروگاه روی سرشاخه‌های دجله و فرات است. این طرح برکشورهای همسایه ترکیه یعنی عراق، سوریه و ایران به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر گذاشته و مشکلات عدیده‌ای به‌وجود خواهد آورد و این کشورها را دچار تنش‌های آب خواهد کرد. برخی از زمین‌های موجود در این کشورها را به‌دلیل نبود آب و نداشتن امکان کشاورزی، غیرقابل‌کشت کرده و به تبع آن باعث غیرقابل‌سکونت شدن بسیاری از نواحی تحت‌تأثیر و آسیب دیدن معیشت مردم خواهد شد. نتایج تحقیق 
علی فرهادی، عضو هیأت علمی‌دانشگاه علوم و فنون هوایی شهید ستاری حاکی از آن است که «بااتمام طرح گاپ، ابتدا امنیت زیست‌محیطی جنوب‌غرب کشور با مخاطره مواجه خواهد شد (ایجاد بحران آب و تولید ریزگردها و...) و توازن اقتصادی منطقه به نفع ترکیه تغییر خواهدکرد و در بعد اجتماعی نیز بیکاری و مهاجرت شدت خواهدگرفت. بنابراین ترکیه در این خصوص باید پاسخگو باشد.» ازجمله مشکلات این طرح که به‌طور دائمی ادامه داشته و مقطعی هم نخواهد بود. ایجاد گردوغبار و ریزگردها در شهرهای مختلف کشور که چند وقت پیش رخ داده بود به‌دلیل سد «ایلیسو» ترکیه و مسدود کردن جریان آب رود‎ دجله بوده است!
 سدآتاتورک که ۷۵درصد آب فرات را ذخیره می‌کند و با ظرفیت۵۰میلیارد مترمکعب معادل نیمی از ظرفیت آب‌های ایران است و سد ایلیسو با بیش از 10میلیارد مترمکعب نیز مانع ورود۵۶درصدآب دجله و متروکه شدن میلیون‌ها هکتار از اراضی کشاورزی عراق و سوریه خواهد شد. همانظور که می‌بینیم ‎ترکیه عامل اصلی بحران ‎ریزگردهاست که گستره عظیمی از کشور رافرا گرفته و شروع بحرانی است که سلامت میلیون‌ها ایرانی را هدف گرفته است.
نتیجه آنکه رویکرد حقوقی بین‌المللی به بحران آب در منطقه مورد‌نیاز است که در آن کشورهای تحت‌تأثیر یعنی ایران، عراق، سوریه و سایر کشورها باید با پیگیری موضوع در مجامع بین‌المللی و اطلاع‌رسانی لازم در این خصوص، این پروژه‌ها را متوقف کنند. در این خصوص مجامع منطقه‌ای، معاهدات در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای و مدیریت منطقه‌ای آب راهگشا خواهد بود. از این‌رو رویکرد منطقه‌ای و بین‌المللی در این خصوص باید وجود داشته باشد تا منافع همه تامین شود، در غیراین‌صورت تنش و مناقشاتی بر سر مسئله آب پیش خواهد آمد. خلاصه آنکه اراده جدی احقاق حق از طریق مجامع و معاهدات منطقه‌ای و بین‌المللی موردنیاز است.
 یکی از راه‌هایی که امسال با توجه به میزان کاهش بارش‌های جوی باید به آن توجه کرد و آن را جدی گرفت صرفه‌جویی در مصرف آب است. به‌خاطر بسپاریم که پیامد صرفه‌جویی نکردن در مصرف آب در برخی از مناطق باعث پرهیز از کشت محصولات پرآب و... می‌شود. با صرفه‌جویی نکردن در مصرف آب، در فصل تابستان شاهد رخ‌داد بحران جدی‌تر در زمینه کمبود آب خواهیم بود که ممکن است بر امنیت پایدارتأثیر بگذارد. خیلی زود دیر می‌شود. به‌نظر می‌رسد مدیریت منابع آب در قالب یک وزارتخانه ضمن معطوف کردن نظرهای کارشناسی بتواند بسیاری از مشکلات را در این خصوص حل کند. همیشه به یاد داشته باشیم که نباید دچار عادی انگاری‌ها و روزمرگی‌ها شویم. رویکرد باید مدیریت ریسک باشد و از قبل راه‌حل‌ها را ارائه کنیم نه اینکه منتظر بمانیم تا شرایط اضطراری و بحران پیش بیاید تا مدیریت بحران کنیم.