بازی دیپلماتیک ترکیه در میانه جنگ اوکراین

حمله روسیه به اوکراین، ترکیه را بر سر چندراهی قرار داده است؛ چه موضوع روابط دوجانبه آنکارا با کی‌یف یا مسکو باشد و چه ماجرای بحران اقتصادی ترکیه، تداوم درگیری‌ها در اوکراین به معنای افزایش چالش‌ها و ریسک‌ها برای ترکیه است. اما آنکارا توانسته به کمک دیپلماسی ماهرانه میان این چالش‌ها تعادلی ظریف ایجاد کند؛ دیپلماسی که تنها شامل حال مسکو یا کی‌یف نشده و ترکیه از آن برای ترمیم روابط با دیگر کشورهای منطقه هم استفاده کرده است.
ترکیه از یک‌سو از عضویت اوکراین در ناتو حمایت کرده و مقابل تمامی تخطی‌ها و قانون‌شکنی‌های روسیه علیه تمامیت ارضی اوکراین در سال2014 قدعلم کرده است. آنکارا حمایت از اوکراین را به این محدود نکرده و با اهدای ناوچه‌های رادارگریز و پهپاد‌های «بیرقدار» که به ستاره طلایی حملات اوکراین در جنگ با روسیه تبدیل شده‌اند، از کی‌یف پشتیبانی نظامی کرده است. پهپاد‌های ساخت ترکیه نخستین‌بار در سال2018 سر از آسمان اوکراین درآوردند. در شرایطی که کشورهای دیگر حاضر به فروش پهپاد نظامی به اوکراین نشدند، این ترکیه بود که به درخواست کی‌یف پاسخ مثبت داد و طی قراردادی 69میلیون دلاری، 12پهپاد بیرقدار، 3سامانه کنترل و فرماندهی زمینی و تجهیزات مرتبط دیگر را در اختیار اوکراینی‌ها قرار داد. وزارت دفاع اوکراین چندی پیش اعلام کرد که 20فروند پهپاد بیرقدار را در اختیار دارد. تازه‌ترین حضور مؤثر پهپادهای بیرقدار در عملیات حمله به رزمناو معروف «مسکووا» بوده است که هفته گذشته در آب‌های دریای سیاه غرق شد.
از سویی دیگر اما آنکارا انتخاب کرده تا با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و دولت او رفتاری محترمانه داشته باشد؛ از این‌رو با اعمال تحریم‌ها علیه روسیه مخالفت کرده و برخی نگرانی‌های مشروع امنیتی مسکو را جهت دستیابی به راه‌حلی برای برون‌رفت از مناقشه اخیر، به‌رسمیت شناخته است. آنکارا از جانب روسیه احساس خطر می‌کند و مانند دیگر اعضای ناتو باور دارد که باید با پوتین قاطعانه مواجه شد، اما با روسیه همیشه با احترام رفتار کرده است.
ترکیه که خود با اقتصادی بیمار دست و پنجه نرم می‌کند و به روسیه وابستگی اقتصادی دارد، در مورد چگونه به چالش کشیدن سیاست خارجی روسیه بسیار محتاطانه عمل می‌کند. ترکیه از دهه1980 یکی از بزرگ‌ترین وارد‌کننده‌های گاز طبیعی از شوروی (روسیه) بوده است و در مقابل برخی محصولات ازجمله موادغذایی به این کشور صادر می‌کند. آنکارا همچنین مایل است گردشگران روس همچنان برای گذراندن تعطیلات خود به ازمیر، استانبول و دیگر شهرهای ترکیه سفر کنند. از سویی دیگر داد‌وستد‌های دوجانبه در بخش کشاورزی در روابط میان ترکیه و روسیه برای هر دو کشور بسیار حیاتی است.
تمامی این عوامل در تصمیم آنکارا برای جلوگیری از ایجاد یک بحران بزرگ در روابط دوجانبه با مسکو نقش داشته و باعث شده که روابطی متوازن را با روسیه در پیش بگیرد. سخنان مولود چاوش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه ماه گذشته در نشست دوحه به همین واقعیت اشاره دارد: «اوکراین، ترکیه و دیگر کشورهای منطقه باید با یکدیگر روابط سیاسی متوازنی داشته باشند.» طی سال‌های اخیر گویی قوانین نانوشته‌ای میان 2کشور وجود داشته که روابط آنها را مدیریت کرده و مانع قطع کامل روابط شده است. 2کشور در سوریه و لیبی، در 2سوی جبهه جنگ رو در روی هم حضور دارند، اما هرگز ارتباطات سیاسی میان آنها قطع نشده است.

یک میانجی ماهر
با آغاز جنگ اوکراین، مقام‌های ترکیه تصمیم گرفتند به‌عنوان میانجی بحران، ایفای نقش کنند. تماس‌های رجب طیب‌اردوغان با سران 2کشور در نهایت کارساز شد؛ از اوایل جنگ، ترکیه میزبان مذاکرات صلح میان روس‌ها و اوکراینی‌ها بوده است. اگرچه هنوز زود است که بتوان در مورد میزان موفقیت این کشور در میانجیگری میان دوطرف نظر داد، اما می‌توان با اطمینان گفت که تلاش‌های آنکارا برای کشاندن 2دولت بر سر میز مذاکره برای پایان دادن به جنگ موفق بوده است؛ آن هم در شرایطی که کشورهای دیگری نیز پیشنهاد میانجیگری داده بودند.
جنگ اوکراین تحولی بزرگ در ساختار امنیتی اروپا ایجاد کرد و آنکارا و دیگر دولت‌ها اکنون در تلاشند خود را با تحرکات ژئوپلیتیکی جدید ایجادشده وفق دهند. روزنامه العربی‌الجدید به نقل از متیو بریزا، سفیر سابق آمریکا در آذربایجان، نوشته است که ترکیه دیپلماسی بسیار ماهرانه‌ای برای جلب اعتماد روسیه و اوکراین در پیش گرفته و گفته است: این دیپلماسی حاصل قرن‌ها تجربه در تعامل همکارانه یا تقابل با روسیه است. ترکیه قرن18 در دوران امپراتوری عثمانی بیش از 10بار با روسیه درگیر جنگ شده است، اما اکنون باید به‌عنوان همسایه‌ای در حاشیه دریای سیاه با روسیه همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشد؛ ‌با کشوری که دائما فکر کنترل تنگه‌های ترکیه و دسترسی مستقیم به مدیترانه از مسیر این تنگه‌ها را در سر می‌پروراند و در عین حال نمی‌تواند فرصت‌های عظیم همکاری‌های تجاری را با ترکیه نادیده بگیرد.

ترمیم روابط با دیگران
ترکیه برای ترمیم روابطش با کشورهایی که در سال‌های اخیر با آنکارا روابط پرتنشی داشته‌اند، قدم‌های بزرگی برداشته است. علاوه بر رژیم صهیونیستی، ترکیه تلاش کرده تا روابط خود را با ارمنستان، مصر، عربستان سعودی و امارات بهبود بخشد. این کشور به‌صورت تدریجی و گزینشی درحال تنش‌زدایی از روابط خارجی خود است. به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران، یکی از مهم‌ترین عوامل تغییر این رویکرد، تحول چهره سیاست خارجی آمریکا در منطقه است. ورود جو بایدن به کاخ سفید و ادامه سیاست آمریکا برای کاهش نقش خود در منطقه، باعث شد علاوه بر ترکیه، امارات و عربستان هم در سیاست خارجی خود تجدیدنظر کنند.
یکی از تبعات این تجدید‌نظر، کاهش تنش‌ها میان ترکیه و 2محور قدرت عربی بوده است؛‌ کشورهایی که پس از پایان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، با ایران هم برخورد دیپلماتیک‌تری داشته‌اند. بحران‌ اقتصادی ترکیه مشخصا در رویکرد این کشور در مسیر تنش‌زدایی نقش داشته است. همزمان با تنش‌زدایی، ترکیه در تلاش است در دوره جدید با عبور از تنش‌های ایدئولوژیک بر روابط دوجانبه اقتصادی، سرمایه‌گذاری و تجارت متمرکز شود. 

مکث
ترکیه روی خط تنش‌زدایی
اجرای طرح ترکیه برای تنش‌زدایی با تعدادی از کشورهای منطقه از پاییز و زمستان سال گذشته آغاز شد. شاید پرچالش‌ترین گام برای آنکارا، تنش‌زدایی با ارمنستان بود. از پاییز سال گذشته، ترکیه گفت‌وگو‌ها را برای بهبود روابط با ارمنستان آغاز کرد. مصر، عربستان و امارات کشورهایی هستند که در گذشته بارها ترکیه را به‌خاطر حمایت از گروه‌هایی مانند اخوان‌المسلمین مورد انتقاد قرار داده‌اند. ترکیه هم در مقابل در سال2016 کشورهایی مثل امارات را به دست داشتن در طرح کودتای نافرجام ترکیه متهم کرد. از زمستان سال گذشته اما روند بهبود روابط با امارات با سفر رجب طیب اردوغان به ابوظبی آغاز شد. انتقال پرونده رسیدگی به ترور جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار عربستانی به ریاض و اعزام یک هیأت دیپلماتیک ترکیه به مصر در اردیبهشت سال گذشته از دیگر اقداماتی است که نشان می‌دهد ترکیه در حال تلاش برای بهبود روابط با کشورهای منطقه است.