ردپای جنگ اوکراین در غرب آسیا

52روز از آغاز جنگ اوکراین می‌گذرد اما باید پذیرفت که این جنگ، هنوز مراحل اولیه خود را سپری می‌کند. اگرچه برای پیش‌بینی تمام تبعاتی که این جنگ می‌تواند برای مناطق مختلف جهان داشته باشد، هنوز زود است، اما واضح است که این تبعات چندبعدی خواهند بود. درحال حاضر تبعات جنگ محدود به حوزه نظامی است، اما همزمان جنگ در حوزه سیاسی هم تحولات زیادی ایجاد کرده است. در این میان، کشورهای منطقه غرب آسیا که اغلب خود درگیر بحران‌ هستند، به دلیل وابستگی شدید به واردات غلات و انرژی از روسیه و اوکراین، بیش از دیگران دچار چالش شده‌اند. گروه بین‌المللی بحران در واشنگتن، در گزارشی جامع نگاهی دقیق‌تر به موقعیت، جایگاه و نوع واکنش کشورهای غرب آسیا به جنگ اوکراین انداخته است.

کشورهای حوزه خلیج فارس
حمله روسیه به اوکراین قیمت نفت را افزایش داد و منابع انرژی اروپا را تهدید کرد؛ اتفاقی که آمریکا را وادار کرد برای تامین انرژی مورد نیاز اروپا، به کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس فشار آورد تا تولید خود را افزایش دهند. علی‌رغم این فشارها، نه عربستان و نه امارات تعهد خود را به اوپک‌پلاس و روسیه زیر پا نگذاشتند. اما قطر با امضای قراردادی با آلمان نشان داد تمایل دارد برای کاهش وابستگی اروپا به نفت روسیه، قدم‌هایی بردارد. جنگ اخیر کشورهای حوزه خلیج‌فارس را در موقعیت سیاسی دشواری قرار داده و در شرایطی که بیشتر این کشورها تلاش کرده‌اند برای متنوع‌سازی روابط خارجی خود، به روسیه نزدیک شوند، اکنون مجبورند خود را بی‌طرف و مشتاق میانجیگری نشان دهند تا نه غرب از آنها خشمگین شود و نه روسیه. عربستان و امارات اما موقعیت ویژه‌تری در این بحران دارند زیرا اعتماد خود را نسبت به آمریکا، اصلی‌ترین شریک امنیتی خود از دست داده‌اند و به سمت روسیه متمایل شده‌اند و همزمان از نشان دادن خشم خود نسبت به آمریکا در طول این بحران ابایی نداشته‌اند.

ایران: روسیه در تجارت غیرنفتی ایران تنها 2 تا 3درصد سهم دارد اما نیاز ایران به واردات محصولات کشاورزی از روسیه، در شرایطی که خشکسالی تولید داخلی را با دشواری‌‌هایی روبه‌رو کرده، جدی است. این مسئله، می‌تواند نگرانی‌هایی را درباره اثرات جنگ اوکراین در ایران ایجاد کند. از سوی دیگر، جنگ اوکراین و اختلافات موجود میان روسیه و غرب روند مذاکرات وین را هم تحت تاثیر قرار داده و آن را دچار چالش کرده است. ایران که همچون روسیه درگیر تحریم‌های اقتصادی است، به دنبال فرصت‌های تجاری با روسیه است. همچنین مشخص نیست جنگ اوکراین در میان‌مدت بر حضور روسیه در سوریه و همکاری‌اش با ایران برای پشتیبانی از دولت سوریه چه تاثیری خواهد داشت. 

عراق: جنگ اوکراین، در کنار خشکسالی و توزیع ناکارآمد مواد غذایی در عراق منجر به افزایش قیمت مواد غذایی و آغاز ناآرامی در چند استان عراق شده است. عراق به دلیل واردات غلات و روغن آفتابگردان، به روسیه و اوکراین وابسته است. انتظار می‌رود ارزش واردات غلات عراق تا پایان سال2022 حدود 3برابر شده و از 900میلیون دلار به 3میلیارد دلار برسد. این وضعیت در کنار نابودی محصولات 37درصد از کشاورزان عراقی در پی خشکسالی، شرایط را برای عراقی‌ها بحرانی‌تر کرده است. از نظر سیاسی هم بر سر بحران اوکراین در عراق دودستگی ایجاد شده است. ائتلاف سه‌جانبه صدر، حزب دموکرات کردستان و ائتلاف سنی حاکمیت، مخالف هجوم روسیه به اوکراین هستند اما در چارچوب هماهنگی شیعی با روسیه ابراز همدلی می‌کنند. عراق به محکومیت روسیه و تعلیق این کشور از شورای امنیت در مجمع عمومی سازمان ملل رای ممتنع داد. اقلیم کردستان عراق هم اگرچه از نظر امنیتی خود را به غرب نزدیک‌تر احساس می‌کند اما به دلیل کمک‌های مالی روسیه، خود را مدیون این کشور می‌داند. اما در نهایت ممکن است کردستان تحت فشار غرب وادار شود از روسیه فاصله بگیرد.

فلسطین و سرزمین‌های اشغالی: وضعیت رژیم صهیونیستی، سرزمین‌های اشغالی و فلسطین در قبال جنگ اوکراین با یکدیگر پیوند خورده است. اقتصاد فلسطین مستقیما با اسرائیل گره خورده است چراکه اسرائیل واسطه دسترسی فلسطین به تجارت جهانی است. از این‌رو، جنگ اوکراین هر تبعاتی که برای اسرائیل داشته باشد، فلسطین هم دچار آن خواهد شد. رژیم صهیونیستی نیمی از گندم خود را از روسیه و 30درصد آن را از اوکراین وارد می‌کند. همچنین برای تولید برق نیازمند زغال‌سنگ روسیه است. رژیم صهیونیستی چاره‌ای ندارد که در این جنگ، بی‌طرف باشد. از جنبه سیاسی هم این رژیم مجبور به بی‌طرفی است زیرا به حمایت روسیه در ماجرای سوریه نیاز دارد. اسرائیل برای اعمال تحریم علیه روسیه با غرب همکاری نکرد و به‌جز کمک‌های بشردوستانه اقدام دیگری در حمایت از اوکراین انجام نداده است. از سوی دیگر، جنگ اوکراین در شرایطی رخ می‌دهد که تشکیلات خودگردان فلسطین با بدترین بحران مالی خود مواجه شده است. تشکیلات خودگردان نیازمند کمک‌های مالی و سیاسی غرب و نیازمند کمک‌های بشردوستانه روسیه است. از این‌رو در جنگ اخیر روند بی‌طرفی مثبت را در پیش گرفته است. افزایش قیمت گندم در جهان، به معنای گران شدن قیمت نان و دیگر مواد غذایی در باریکه غزه است؛ منطقه‌ای که همین الان نیز با بحران شدید  مالی روبه‌رو است. 

لبنان: این کشور 80درصد از غلات خود را از اوکراین تامین می‌کند. انفجار بندر بیروت چهارپنجم ظرفیت ذخیره‌سازی لبنان را از بین برد و سیلوهای باقی‌مانده تنها توان ذخیره یک‌ماه مصرف را دارند؛ از این‌رو لبنان برای تامین غذای خود دائما به واردات غلات وابسته است. افزایش قیمت مواد غذایی و غلات تحت تاثیر جنگ اوکراین، هزینه مواد غذایی از جمله نان را در لبنان افزایش داده است. لبنان همچنین ماهانه 300میلیون دلار صرف خریداری نفت و گاز مورد نیاز خود می‌کند. از این جهت افزایش قیمت انرژی تحت تاثیر بحران اوکراین می‌تواند هزینه زیادی بر دوش اقتصاد در حال فروپاشی لبنان تحمیل کند. افزایش 10درصدی قیمت نفت، صورتحساب نفتی لبنان را 30میلیون دلار گرانتر خواهد کرد. با وجود شرایط اقتصادی بحرانی، لبنان تهاجم روسیه به اوکراین را محکوم و از دومین قطعنامه سازمان ملل علیه روسیه حمایت کرد؛ اقدامی که با توجه به حمایت حزب‌الله لبنان از مسکو، غیرمنتظره به نظر می‌آید.

سوریه: هنوز تصویر واضحی از تبعات جنگ اوکراین به دست نیامده است، اما این جنگ می‌تواند با مختل ساختن روندهایی در سوریه،‌ بحران 11ساله جنگ در این کشور را پیچیده‌تر سازد. لغو شدن توافق آتش‌بس در استان ادلب که در سال2020 میان ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان اعلام شد، یکی از این تبعات است. روسیه تا پیش از حمله به اوکراین علاقه‌ای به مکدر شدن روابطش با ترکیه نداشت، اما اکنون ترکیه پهپادهای ارتش اوکراین را تامین می‌کند و این نگرانی وجود دارد که روسیه به تلافی بخواهد علیه حضور نظامی ترکیه در سوریه اقداماتی انجام دهد و آتش‌بس را زیر پا بگذارد. همچنین اعزام نیروهای روس از سوریه به اوکراین می‌تواند نقاط ضعف امنیتی در سوریه ایجاد و زمینه بازگشت داعش را فراهم کند. از سوی دیگر، درگیری روسیه در جنگ می‌تواند در زمینه تامین مهمات و قطعات یدکی برای نیروی هوایی سوریه مشکل ایجاد کند.  

یمن: در حال حاضر بیش از 19میلیون نفر در یمن نیازمند کمک‌های بشردوستانه هستند و در همین شرایط، میزان کمک‌های بشردوستانه سازمان ملل یک‌سوم کاهش پیدا کرده است. مختل شدن صادرات گندم و افزایش قیمت جهانی غلات، این کشور را بیش از پیش دچار بحران ساخته است. یمن 40 تا 50درصد از گندم مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند و توان ذخیره‌سازی 4ماه نیاز گندم خود را دارد. یمن برای تامین سوخت هم به واردات متکی است و افزایش قیمت انرژی و غلات، به‌ویژه در مناطق تحت کنترل حوثی‌ها، بحران‌آفرین شده است. بالا باقی ماندن قیمت‌های جهانی به این معنی است که تاجران یمنی برای واردات مایحتاج مردم 40درصد ارز بیشتری نیاز دارند و تداوم این روند کسری ارزی قابل توجهی ایجاد خواهد کرد. اگرچه روند آتش‌بس همچنان در یمن ادامه دارد، اما در صورتی که هر خللی در آن رخ دهد، با توجه به کاهش تمرکز سازمان ملل و کشورهای کمک‌کننده به موضوع یمن و تمرکز آنها بر جنگ اوکراین، ممکن است افزایش قیمت‌ها بحران گرسنگی در این کشور را تشدید کند.

اردن: این کشور تقریبا هیچ وابستگی‌ای برای تامین غذا و سوخت به روسیه و اوکراین ندارد. همزمان اردن دارای ذخایر غذایی‌ای است که می‌تواند تا 9ماه از کشور در برابر اختلالات زنجیره غذایی محافظت کند. از این جهت دولت اردن به هر دو قطعنامه سازمان ملل علیه روسیه رای مثبت داد اما با تعلیق روسیه از شورای امنیت مخالفت کرد. در مجموع تاثیر اقتصادی جنگ اوکراین بر اردن بسیار محدود بوده و به‌جز افزایش محدود قیمت گاز، پرداخت یارانه دولتی از وارد کردن فشار اقتصادی به مردم جلوگیری کرده است.