بازار داغ مهاجرت معکوس

حمیده پازوکی - خبرنگار

در چند دهه گذشته مهاجرت روستاییان به شهر یکی از مشکلات اصلی استان‌های مختلف کشور محسوب می‌شد، اما در سال‌های اخیر بازسازی روستاها و ارائه امکانات به روستاییان موجب شده است تقاضا برای ساخت‎وساز و سکونت در مناطق روستایی استان‌های مختلف افزایش یابد. بازگشت روستاییان به زادگاه خود معمولا در مناطقی اتفاق می‌افتد که زمینه اشتغال برای جوانان فراهم شده است. با توجه به همین نکته می‌توان گلستان، همدان و خراسان شمالی را استان‌هایی دانست که مهاجرت معکوس با اشتغال‌زایی را رقم زده‌اند.
 اما علاوه بر بازگشت روستاییان، سکونت مردم شهر در روستا هم بخشی از مهاجرت معکوس را به‌خود اختصاص داده است. گرانی زمین‌های شهری و دشواری تهیه مسکن در شهرها یکی از دلایل تقاضای شهرنشینان برای ساخت مسکن در روستاهاست. به همین دلیل تقاضا برای ساخت‎وساز در روستاها در ‎سال‌های اخیر به شکل چشمگیری افزایش یافته که البته طرح‌های هادی مانع از گسترش مساحت روستاها از حد تعیین شده یا تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی و باغی است.

تثبیت روستاها با اشتغال‌زایی 
همواره نبود شغل و مشکلات معیشتی مهم‌ترین عامل مهاجرت روستاییان بوده است؛ موضوعی که حل‌شدن آن شرایط استثنایی‌ای برای مهاجرت معکوس ایجاد می‌کند.
گلستان نمونه‌ای از استان‌هایی است که طی سال‌های اخیر توانسته اشتغال‌زایی برای بازگشت روستاییان را دنبال کند.
مدیرکل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی این استان به همشهری می‌گوید: نداشتن روستاهای بدون بیکار از دستاوردهای گلستان است به‌طوری که فقط در یک نمونه عطاآباد در شهرستان آق‌قلا با 3هزارنفر جمعیت با رونق صنعت مبل‎سازی نه‎تنها خود بیکار ندارد، بلکه افراد بسیاری از شهرها و حتی روستاهای اطراف به این روستا نقل مکان کرده‌ و در کارگاه‌های آن مشغول به‌کار شده‌اند.
سید‌محمد حسینی پنج‎پیکر، وامنان و محمدآباد را از دیگر روستاهایی معرفی می‌کند که افزایش واحدهای تولیدی‌شان موجب شده است بیکاری در آنها وجود نداشته باشد.
وی با بیان اینکه مهاجرت معکوس در گلستان به شکلی دنبال می‌شود که روستاها محل اسکان فصلی و تفریحی نباشند، ادامه می‌دهد: گلستان یک‌هزار روستا دارد و 47درصد جمعیت آن در روستاها ساکن هستند و این آمار، یکی از دلایلی است که نشان می‌دهد سکونت روستایی در استان نسبت به کل کشور رونق بیشتری دارد. از کل روستاها، فقط 4درصد مهاجرت فصلی دارند.
حسینی با بیان اینکه میانگین جمعیت روستایی کشور 26درصد است، می‌افزاید: این آمار در گلستان 21درصد بیشتر است. بیشتر روستاییان استان دامدار، کشاورز و باغدار هستند و تقریبا 60درصد روستاهای استان بیش از 100خانوار دارند.
به‌گفته وی، آمار بنیاد مسکن و معاونت امور روستایی استانداری گلستان نشان می‎دهد در سال1400 مهاجرت معکوس در 100روستای استان رخ داده است که این اتفاق نتیجه آبادانی روستاها، ارائه خدمات زیربنایی مانند مسکن به همراه ایجاد اشغال برای مردم است.
مدیرکل بنیاد مسکن انقلاب اسلامی گلستان، روستاها را کارخانه‌های تولید استان می‎داند و می‎گوید: تثبیت زندگی روستایی موجب رونق تولید و اشتغال خواهد شد. برای امسال هم برنامه‌های زیادی برای آبادانی روستاها داریم که موجب خواهد شد مهاجرت معکوس به تعداد بیشتری از روستاهای استان اتفاق افتد.
حسینی با بیان اینکه گلستان روستای خالی از سکنه ندارد، می‎افزاید: بنیاد مسکن مکلف است برای همه روستاهای با بیش از 20خانوار طرح هادی تهیه کند. با این حال برای حدود 50روستای کمتر از 20خانوار استان هم طرح هادی تهیه شده ‌که موجب خواهد شد مهاجرت معکوس به این روستاها هم اتفاق بیفتد.

همدان و روستاهای صنعتی
در استان همدان هم ایجاد اشتغال مهم‌‌ترین عامل مهاجرت معکوس است. معاون بازسازی و مسکن روستایی بنیاد مسکن همدان با بیان اینکه گرانی زمین در شهرها و ناتوانی بسیاری از روستاییان ساکن شهرها در تامین مسکن موجب شده است آنان در سال‌های اخیر به زادگاه خود بازگردند، به همشهری می‎گوید: به‌دلیل فراهم بودن زمینه ایجاد اشتغال در روستاهای استان بسیاری از افراد پس از بازنشستگی به روستا باز‌می‌‎گردند و کارگاه‌های تولیدی ایجاد می‌کنند. هم‌اکنون روستاهای بدون بیکار و صنعتی بسیاری در استان وجود دارند که از میان آنها می‌توان به روستاهای سیدشهاب، جیجانکوه، اشترمل، دهنو آورزمان، لتگاه، دینارآباد، کردآباد، گچ‌تپه، حسام‌آباد، سلیمان‌آباد، ‌رباط زعفرانیه و... اشاره کرد که به‌دلیل ایجاد اشتغال، مهاجرپذیر شده‌اند.
محمدباقر خوش‌کردار می‎افزاید: تلاش بنیاد مسکن استان ایجاد زیرساخت‎ها و تامین مسکن برای تثبیت جمعیت روستایی است؛ هرچند دستگاه‌های متولی باید برای بهبود معیشت در روستاها نیز همکاری بیشتری کنند.

احیای روستاها در خراسان شمالی
خراسان شمالی هم از آن استان‌هایی است که مهاجرت معکوس موفقیت‌آمیزی داشته‌اند؛ استانی که نه فقط برای روستاهای با بیش از 20خانوار که برای روستاهای کوچک خود هم زمینه احیا را فراهم کرده است.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری با بیان اینکه خراسان شمالی جزو 3استان کشور است که دارای بیشترین جمعیت روستایی هستند، به همشهری می‌گوید: سیاست‌های ما در استان بر مبنای ارائه تسهیلات ارزان‎قیمت برای تشویق روستاییان مهاجر به بازگشت است.
امین کلاته می‌افزاید: ایجاد کارخانه‌ها در اطراف روستاهای استان، جوانان را به این نتیجه رسانده است که می‌توانند اشتغال و زندگی ارزان‌تری را در روستاها داشته باشند. هم‌اکنون همه 740روستای بالای 20خانوار استان گاز، برق، تلفن و اینترنت دارند.
وی می‎افزاید: برنامه ما در خراسان شمالی آن است که روستاهایی با کمتر از 20خانوار استان هم احیا شوند؛ به‌ویژه آنکه در نواحی مرزی روستاهای خالی از سکنه‌ای داریم که احیای آنها اهمیت بسیاری در حفظ امنیت کشور دارند.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان شمالی ایجاد اشتغال پایدار، حفظ هویت معماری و بافت سنتی روستاها و افزایش گردشگرپذیری آنها را از اهداف دیگر استان در این زمینه می‎داند.

گرانی زمین و سکنی‎گزینی در روستاها
همانطور که ذکر شد، اما همه مهاجرت معکوس شکل گرفته در کشور مربوط به بازگشت روستاییان نیست و سکونت مردم شهر در روستا هم بخشی از مهاجرت معکوس را به‌خود اختصاص داده است.
با اینکه افراد دارای تمول هم روستاها را به‌عنوان مکان تفرج انتخاب می‎کنند و به قصد ساخت خانه و سکونت فصلی راهی روستاها می‌شوند، اما بخشی از افزایش سکونت ثابت روستاها در سال‌های اخیر به کسانی مربوط می‌شود که دیگر توانایی زندگی در شهرها را ندارند و مسکن خود را به روستاهای نزدیک شهرها منتقل کرده‌اند؛ به‌عنوان مثال قم یکی از استان‌هایی است که تقاضا برای ساخت ‎و ساز در روستاهای آن دلایل اقتصادی دارد و بیشترین متقاضیان خانه‌سازی در روستاهای آن شهرنشینان هستند.
معاون عمران روستایی بنیاد مسکن قم با بیان اینکه از 200روستای استان قم 164روستا بیش از 20خانوار دارند، به همشهری می‌گوید: به واسطه افزایش بیش از حد قیمت زمین در شهرها تمایل برای مهاجرت به روستاها در میان مردم استان افزایش یافته است. شیوع کرونا و قرنطینه طولانی‌مدت هم موجب شد بسیاری از مردم به‌دنبال داشتن خانه‎ای روستایی و قرنطینه در محیطی خوش آب‌وهوا باشند.
اسدالله صمدی ادامه می‎دهد: در سال‌های اخیر تقاضا برای ساخت‌وساز در بیشتر روستاهای استان افزایش قابل توجهی پیدا کرده است، اما شواهد نشان می‌دهد بسیاری از افراد فقط محل زندگی‎شان را به روستا منتقل کرده‌اند و همچنان برای کار به شهر می‌روند.
سیستان‎ و بلوچستان هم استان دیگری است که همین وضعیت را دارد. معاونت مسکن شهری بنیاد مسکن سیستان ‌و بلوچستان به همشهری می‌گوید: بیشترین مهاجرت معکوس به روستاهای استان به‌دلیل گرانی هزینه‌های زندگی در شهر است و معمولا روستاهای نزدیک به شهرها مقصد این موضوع هستند. در سیستان ‌و بلوچستان مهاجرت معکوس در روستاهای 3شهرستان چابهار، سراوان و زاهدان مشاهده می‌شود.
سیدمهدی یعقوبی البته اظهار می‌کند: با اینکه ممکن است افزایش جمعیت روستاهای این 3شهرستان لزوما به قصد تولید نباشد، اما شواهد نشان می‎دهد با مهاجرت معکوس، گردشگری و کشاورزی در این روستاها رونق یافته‌ است. این یک بازی برد-برد برای روستاها و ساکنان جدید آنهاست.‌

‌‌کاهش جمعیت روستایی ادامه دارد
در بعضی استان‌ها مانند فارس، یزد و لرستان نه‌تنها مهاجرت معکوس رنگی ندارد، بلکه همچنان مهاجرت به شهرها دیده می‌شود؛ معضلی که بیکاری و خشکسالی در آن نقش عمده‎ای
ایفا می‌کند.
به‌گفته مدیر روابط‌عمومی بنیاد مسکن فارس، در این استان همچنان مهاجرت از روستا به شهر وجود دارد، بیشتر کشاورزان به‌ویژه در روستاهای اطراف شیراز به حاشیه شهرها مهاجرت کرده‎اند و به شکل فصلی کشاورزی را ادامه می‌دهند.
سعید مرزوقی به همشهری می‎گوید: مهاجرت معکوس در استان یا به‌دلیل گرانی زمین شهرها ممکن است اتفاق افتد یا افرادی که توانایی مالی دارند مکانی را برای تفرج در روستاها ایجاد می‌کنند.
در یزد هم وضعیت به همین منوال است به‌طوری که معاون عمران روستایی بنیاد مسکن به همشهری می‌‎گوید: یزد 337روستای با بیش از 20خانوار دارد که تاکنون طرح‎ هادی 280روستای آن اجرا شده است. با این حال، مهاجرت به شهرها به‌دلیل نبود شغل در روستاها و کم‎آبی ادامه دارد.
حمیدرضا کارگر ادامه می‎دهد: تا 10سال گذشته 25درصد از جمعیت یزد را روستاییان تشکیل می‌دادند درحالی‌که اکنون فقط 15.5درصد مردم استان در روستاها زندگی می‎کنند. طی سال‌های اخیر مهاجرت معکوس به‌دلیل گرانی مسکن شهری و در روستاهای نزدیک به شهرهای استان مشاهده می‌شود.
وضعیت لرستان اما وخیم‌تر است. با اینکه در استان‌های دیگر دست‌کم زندگی در روستاها با ساخت تفرجگاه ادامه دارد، این استان تقاضایی برای سکونت روستایی از سوی شهرنشین‎ها هم ندارد.
مدیر روابط‌عمومی بنیاد مسکن لرستان به همشهری می‎گوید: لرستان مهاجرت معکوس ندارد. در واقع مهاجرت از روستاهای استان به شهرها همچنان یکی از مسائل مهم است که دلیل اصلی آن بیکاری و وضعیت معیشتی نامناسب روستاییان استان عنوان می‌شود. امیر ارشادی ادامه می‎دهد: با اینکه طرح‌های هادی روستاهای استان انجام و تلاش شده است تا امکانات لازم ارائه شود، اما نبودن زمینه برای تولید پایدار و ‌ واحدهای صنعتی و کشاورزی و دامداری مدرن در استان‌ها موجب شده است روستاییان همچنان به شهرها مهاجرت کنند. وی با بیان اینکه لرستان از نظر داشتن طبیعت زیبا و آب‌وهوای خوب در کشور مشهور است، می‎افزاید: بنیاد مسکن هم سعی کرده ‌ایجاد زیرساخت‎ها را در روستاهای استان افزایش دهد. به‌عنوان مثال، 77درصد خانه‌های روستایی مقاوم‎سازی شده‌اند که یکی از بالاترین رتبه‌های کشور است. با این حال، موفق‎نبودن گردشگری استان موجب شده است روستاهای لرستان حتی به‌عنوان تفرجگاه هم خواهان نداشته باشد. در عوض آن روستا-شهرهایی در استان وجود دارد که تکلیف شهر یا روستا‌بودن آنها مشخص نیست و افزایش سکونت در آنها موجب گسترش حاشیه‌نشینی در اطراف خرم آباد شده است.

    مهاجرت معکوس به روستاها اتفاق خوشایندی است؛ هرچند آنچه اکنون در حال وقوع است می‌تواند زنگ خطری باشد برای آنکه هر مهاجرتی به روستا مولد زندگی و تولید روستایی نیست. زیست روستایی، فرهنگ، معماری و تغییر نکردن اراضی کشاورزی موضوعاتی است که در این میان باید برای آن برنامه‎ریزی شود. روستاها اشتغال و امکانات می‌خواهند، معیشت روستاییان باید بیش از پیش جدی گرفته شود، اگر نه ساکن شدن دوباره مردم در روستاها می‌تواند فقط یک تغییر مکان صرف باشد.‌

مکث
مهاجرت غیر بومیان به روستاها
‌در بسیاری از استان‌های خوش آب‌وهوا مانند گیلان نوع دیگری از مهاجرت به روستاها وجود دارد. در چنین استان‌هایی ساکنان دیگر استان‌ها به قصد ایجاد باغ و ویلا تقاضای سکونت در روستاها را دارند؛ درحالی‌که روستاییان به‌دلیل فصلی بودن کشت و کار راهی شهرها شده‌اند.
مسئول روابط عمومی بنیاد مسکن گیلان با بیان اینکه گیلان 2100روستا دارد، به همشهری می‌گوید: تقاضا برای ساخت‎وساز در روستاهای استان بسیار زیاد است. با این حال مهاجران روستاهای گیلان معمولا اهل خود استان نیستند و برای تفرج به روستاهای استان مهاجرت کرده‌اند.‌ابراهیم خوشروی سقا با بیان اینکه در حقیقت گیلان به نوعی با مهاجرت روستاییان به شهر مواجه است، اظهار می‌کند: فصلی بودن کشاورزی عملا موجب بیکاری آنان در 6ماه از سال می‌شود و همین موضوع آنها را به‌دنبال داشتن شغلی دیگر به شهرها می‎کشاند.‌وی ادامه می‎دهد: بسیاری از کشاورزان گیلانی که در شهرها ساکن هستند در فصل کشت راهی روستاها می‌شوند یا اساسا زمین‌های خود را اجاره می‌دهند تا دیگران در آنها به تولید محصول بپردازند.