از طهران تا تهران

روستایی که به آن «طهران» می‌گفتند، قریه کوچکی بود در شمال ری باستانی. شاه عباس صفوی کاخی برای خود در این قریه ساخته بود که چندان عنایتی هم به آن نداشت. بعدها در دوره شاه‌ طهماسب صفوی، به‌خاطر علاقه‌ای که او به قریه طهران داشت، ارگ گلستان رنگ و رخی تازه پیدا کرد و دور تا دور ارگ حصاری کشیده شد تا از گزند راهزنان و حیوانات وحشی و دیگر خطرات حفظ شود. این نخستین دیواری است که طهران را در بر گرفت؛ درواقع هسته مرکزی تهران از همین کاخ و حصار طهماسبی شکل گرفت. بعدها، با روی کار آمدن زندیه، تهران برای مدتی به‌عنوان پایتخت انتخاب شد؛ اما توجه‌ها به این منطقه از دوره قاجار آغاز شد؛ زمانی که آغامحمدخان اینجا را به‌عنوان دارالخلافه قاجار معرفی کرد.

پایتخت 20هزار نفره

230سال پیش، تهران هنوز قریه کوچکی بود. زمانی که اینجا به‌عنوان پایتخت انتخاب شد تنها 20هزارنفر در آن سکونت داشتند. هسته مرکزی شهر تهران محله ارگ بود که خیابان‌های کنونی امام‌خمینی‌(ره)، ناصرخسرو، 15خرداد و خیام آن را در‌بر‌گرفته است. حصار طهماسبی با دروازه‌هایی در اطراف شهر تهران در اطراف این قریه ساخته شد. برای ساخت این حصار، از نقاطی در جنوب طهران خاکبرداری انجام شده بود که بعدها در این نقاط محله‌های چال‌حصار و چال‌میدان به‌وجود آمد. رفت‌وآمد شاه طهماسب به این قریه باعث شد اطراف آن کاروانسراها و بازارهایی ساخته و تجارت در آن آغاز شود. تهران در این دوره به‌دلیل داشتن چنارهای بلند، به چنارستان معروف بود. البته تا پیش از آن هم سکونت در طهران وجود داشت. در واقع قدیمی‌ترین آثاری که از تهران به‌دست آمده نشان می‌دهد از 5هزار سال پیش، زندگی بشر در این خاک جاری بوده.

هر محله بازار خود را داشت
تهران قدیم، محله‌هایی خودکفا داشت و نیاز هر محله در همان فضا تأمین می‌شد. یکی از دلایل این موضوع این بود که هنوز جاده‌های آسفالت و اتومبیل سر از طهران درنیاورده و تردد چندان هم آسان نبود. از طرف دیگر، رسم بر این بود که خانه‌ها را در گذرها و کوچه‌های بازار می‌ساختند. برای همین در دل بازار تهران، خانه‌های قدیمی زیادی به چشم می‌خورد که امروزه به انبار و کارگاه تبدیل شده‌اند. این سبک از زندگی تا اواخر دوره پهلوی همچنان در تهران جریان داشت.

برق به تهران آمد
اولین خیابان برق‌کشی شده در تهران خیابان امیرکبیر بود که به آن خیابان چراغ برق می‌گفتند. نخستین کارخانه برق تهران در سال1258در این خیابان دایر شد. این اداره، برق مورد‌نیاز روشنایی خیابان و تعدادی از خانه‌ها را تأمین می‌کرد. نخستین لامپی که در تهران در منظری که برای مردم قابل‌رویت باشد روشن شد، چراغ سردر کاخ الماسیه بود که دیدنش تعجب مردم شهر را برانگیخت. از این سال به بعد کم‌کم شرکت‌های تولید برق در گوشه و کنار تهران راه افتادند و هر کدام برق محدوده کوچکی از مشترکان را تأمین می‌کردند. مردم خیلی زود به این تکنولوژی عادت کردند و لوازم برقی یکی‌یکی از راه رسیدند و جای بسیاری از امکانات سنتی ازجمله چراغ زنبوری و ساختمان‌های کاهگلی که به آن یخچال می‌گفتند و وسایل و امکانات دیگر را گرفتند.

معماری مدرن

تهران در دوره پهلوی اول پوست انداخت و معماری آن از معماری سنتی به معماری مدرن رو‌آورد. سر و کله بناهای چندطبقه آجری پیدا شد و بسیاری از اداره‌ها و بانک‌های مهم در این دوره ساخته شدند. مهم‌ترین رخداد تهران در آغاز سده1300، برچیده شدن حصار ناصری بود. شهر تهران و محله‌های جدیدش به سرعت در حال رشد بود و جمعیت در حال افزایش. بازار سبزه‌میدان، به قطب اقتصادی کشور تبدیل شد و با وجود این، همچنان بافت قدیمی خود را حفظ کرد. اغلب ساختمان‌های خیابان امام‌خمینی(ره) و خیابان علاءالدوله یا همان فردوسی کنونی و سعدی شمالی در این دوره ساخته شدند و هنوز هم ساختمان‌های مهمی با معماری پهلوی‌اول در این خیابان‌ها به چشم می‌خورند.

تفریح و تفرج در تهران
تا اواخر دوره قاجار، تفریح و تفرج چندان مفهوم جا‌افتاده‌ای برای عموم مردم به شمار نمی‌رفت. در واقع اسبابی هم برای این تفریحات در تهران به چشم نمی‌خورد. باز شدن درهای باغ‌سفارت‌های روس و انگلیس شاید نخستین جرقه‌ها برای گشت‌و‌گذار و تفریح مردم تهران بود. تا پیش از آن تفریح بچه‌ها، بازی کردن در کوچه و بازار بود و تفریح مردان، کار و چرخیدن در بازار و قهوه‌خانه‌ها و تفریح زنان، برگزاری مجالس خانگی. تفریحات خانوادگی هم به سفر چند روزه به حرم شاه‌عبدالعظیم(ع) و امامزاده‌‌داوود(ع) محدود می‌شد. تا اینکه نخستین کافه‌ها و تماشاخانه‌ها در لاله‌زار شکل گرفتند. بخش مهمی از این تحول در دوره پهلوی‌اول در تهران رخ داد و خیابان لاله‌زار نقش بسیار مهمی در این تغییرات فرهنگی داشت.

امیرکبیر، تهران را متحول کرد

بنیادی‌ترین تغییر و تحولات در تهران را می‌توان در دستاوردها و اقدامات امیرکبیر جست‌و‌جو کرد؛ قائم‌مقامی که در حوزه‌های مختلف فرهنگی، معماری، سیاسی و اجتماعی، نوآوری‌های تازه‌ای در تهران بنا گذاشت که تأثیرش تا امروز باقی مانده است. یکی از مهم‌ترین تحولات رخ داده در دارالخلافه، تأسیس نخستین مدرسه مدرن تهران در دارالفنون بود. این مدرسه، برخلاف مکتب‌ها که علوم قدیم را به روش‌هایی سنتی آموزش می‌دادند، علوم جدید را وارد حوزه آموزش کشور کرد. نخستین معلمان اروپایی برای تدریس در این مدرسه از راه رسیدند و رشته‌های مختلفی ازجمله زبان خارجی، موسیقی و... آموزش داده شدند. دانش‌آموخته‌های این مدرسه هم ازجمله افرادی بودند که برای تحصیل علم به اروپا و کشورهایی مثل روسیه رفتند و سوغاتشان ادامه تحولات فرهنگی و اجتماعی در تهران بود.

دارالخلافه زندیه
تا قبل از روی کار آمدن قاجار، تهران به‌مدت 4سال در دوره زندیه دارالخلافه ایران بود. با این حال اوج تحولات شهر تهران در دوره قاجار به وقوع پیوست. ناصرالدین شاه در دوره حکومت 50ساله خود، اساسی‌ترین تحولات را در شهر تهران به‌وجود آورد. تخریب حصار طهماسبی و ساخت حصار ناصری یکی از مهم‌ترین اقداماتی بود که در این دوره انجام شد و ناصرالدین‌شاه شخصاً کلنگ این حصار را بر زمین زد. گسترش مرزهای تهران، باغ‌ها و زمین‌های بایر و ده‌های حاشیه‌ای اطراف را هم به تهران اضافه کرد. از بین رفتن باغ‌های لاله‌زار، بهارستان و دیگر باغ‌های اطراف دارالخلافه و ساخته شدن ساختمان‌های تازه در این خیابان‌ها به تأثیر از همین گسترش مرزهای شهر اتفاق افتاد.

اولین‌ها به تهران آمدند
از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تا اواخر قاجار پای صنعت کم‌کم به تهران باز شد. نخستین سنگفرش‌ها، نخستین اتومبیل دودی، نخستین هواپیما، تلگراف و حتی بذر نخستین میوه‌های فرنگی در این دوره به تهران رسید. با این حال شکل و شمایل تهران در این دوره تغییر چندانی نداشت. خیابان ولیعصر (عج) در این دوره احداث شد.