توبافی تار هنر و پود معیشت

الهام مصدقی‌راد- روزنامه‌نگار

جده شاید نزدیک 90سالش باشد ‌اما هنوز سختکوش است. هنوز خودش هم پارچه می‌بافد. هنرش نسل به نسل، ‌به زری خانم و زهرا‌خانم و یاسمن 12ساله رسیده است؛ 4نسل کنار هم از مادر  مادربزرگ تا نتیجه در روستای نصرآباد، جایی نزدیک روستای زیبای خراشاد در خراسان‌جنوبی. هر کدام در خانه‌هایشان بساط نخ و چله را ردیف کرده‌اند، پشت دستگاه حوله‌بافی‌شان می‌نشینند و می‌بافند. گاهی کنار هم، در حال گره‌زدن ریشه‌های پارچه‌های دستبافت‌شان می‌خندند، خاطراتشان را مرور می‌کنند، قصه‌های جده را می‌شنوند و یاسمن کنار هر سه‌نفرشان یاد می‌گیرد. جده و دخترانش، ازجمله زنان «توباف» خراسان‌جنوبی‌اند؛ حوله‌هایی ظریف، نرم و سبک که در بخش‌هایی از استان به‌ویژه در خراشاد بافته می‌شود؛ هنری که قدمتی دیرینه دارد و دی‌ماه سال95 در زمره آثار معنوی میراث فرهنگی به ثبت رسید و 2سال بعد، ‌«خراشاد» به‌عنوان روستای جهانی «توبافی» به دنیا معرفی شد. یاسمن از دخترانی است که هنر بومی خراشاد را مانند مادر، مادربزرگ و جده‌اش آموخته و تولید می‌کند. هنر دست زنان خراشاد و روستاهای اطرافش تا چند سال قبل یا فقط در بازارهای محلی بیرجند به فروش می‌رسید یا آنها که قوم و خویشی در آن منطقه داشتند و با هنر بافندگانش آشنا بودند، حوله سفارش می‌دادند؛ حوله‌های بزرگ و کوچکی که فقط اهالی خراسان‌جنوبی می‌دانستند چقدر نرم، سبک و آبگیر هستند. سال95 وقتی لیلا منصوری تازه‌عروس با همسر خراشادی‌اش به آن منطقه سفر کرد و حوله‌های سفید و ظریف توباف را از بازارهای محلی خرید، بعد از مدتی ایده معرفی هنر بومی و دست زنان آن خطه را دنبال کرد و پاییز98 فروش مجازی و معرفی محصولات توبافی خراشاد آغازشد. حالا دیگر فقط خراشادی‌ها، بیرجندی‌‌ها و اهالی خراسان‌جنوبی نیستند که هنر توبافی را می‌شناسند و در خانه‌هایشان حوله‌ها و پارچه‌هایش را دارند.

تعهد به هنر بومی و تلاش برای ایجاد درآمد پایدار
 «معرفی و حفظ هنردستی توبافی، اشتغال‌زایی برای هنرمندان توباف، ایجاد درآمد پایدار برای خانواده‌ها، کاهش آمار مهاجرت از روستا به شهر و حفظ محیط‌زیست ازجمله مهم‌ترین هدف‌هایم برای کارآفرینی در این حوزه بوده است.»؛ اینها را لیلا منصوری به همشهری می‌گوید؛ ‌کارآفرین جوانی که حالا حدود 20زن و دختر هنرمند توباف و چند خیاط، ‌او را همراهی کرده و بهترین دستبافته‌های خودشان را با رنگ‌های شاد و چشم‌نواز و با کاربردهای متنوع و گوناگون به فروش می‌رسانند. ابعاد دستگاه حوله‌بافی، ‌معمولا متناسب با عرض شانه‌های بافنده آنهاست تا کار بافت پارچه راحت‌تر انجام شود؛ پارچه‌هایی که نخ‌هایش از الیاف طبیعی همان منطقه است و در بازارهای محلی به فروش می‌رسد و رنگی‌هایش را هنرمندان رنگرز، با دست ‌رنگ می‌کنند. عرض معمول و متداول این پارچه‌ها حدود 60تا 65سانتی‌متر است، البته دختران نوجوان هنرمند با عرض‌های کمتری کار می‌کنند. به‌گفته منصوری، برخی مشتریان خواستار افزایش عرض پارچه‌ها بوده‌اند ‌اما برای کارآفرینی که حفظ هنر بومی منطقه و ایجاد اشتغال و درآمد پایدار هنرمندان برایش در اولویت اول است، ورود به این حوزه با اما و اگرهایی متعهدانه همراه شده. او می‌گوید: «تولید پارچه عریض برایمان به‌صرفه‌تر است و محصولات جدیدی مانند روتختی را هم می‌توانیم تولید کنیم ‌اما از آنجا که عرض بیشتر، نیازمند دستگاه بزرگ‌تر و دستان قوی و شانه‌های پهن‌تری است، زنان توباف از عهده‌اش برنخواهند آمد، پس یا به جسم‌شان فشار مضاعفی وارد می‌شود یا اگر نتوانند وارد این رقابت شوند، کسب‌وکارشان از رونق می‌افتد. از طرفی هنر بومی منطقه، همین ابعاد است و قصد ندارم تغییری در آن ایجاد کنم. به همین دلیل با تامل و تأخیر به سراغ این پیشنهاد رفتم، ‌هرچند که هنوز اجرایی نشده است». او برای تولید پارچه‌های عریض‌تر، مردی جوان و علاقه‌مند از اهالی خراسان‌رضوی را آموزش داده تا توباف‌های یک‌متری و برای کاربری‌های خاص ببافد ‌تا نه هنر زنان توباف از رونق بیفتد و نه کاربردهای فعلی هنرشان، ‌کساد شود.

کمک فروش مجازی به گردش راحت‌تر زندگی توباف‌ها
تعهد منصوری فقط حفظ هنر بومی خراسان‌جنوبی نیست، او خودش را متعهد می‌داند که هنرمندان توباف این خطه را راضی نگه دارد و ‌ارزش هنرشان و جایگاه خودشان را حفظ کند. «همیشه دستمزد هنرمندان را نقدی حساب می‌کنم. برایم مهم است وقتی کار زمان‌بر حوله‌بافی را با آن نخ‌های بسیار ظریف و نازک انجام داده و چندین ساعت در روز پشت دستگاه حوله‌بافی می‌نشینند یا کار دوخت را انجام می‌دهند، ‌به‌موقع دستمزد هنرشان را دریافت کنند. هیچ نوشته مکتوبی میان ما رد‌و‌بدل نمی‌شود، ‌آنها برای من کار نمی‌کنند بلکه هنر خودشان را دارند و در اختیار ما قرار می‌دهند.» منصوری آماری از میزان مهاجرت اهالی خراشاد بعد از آغاز فعالیتش ندارد اما به صراحت تأکید می‌کند: «اگر فعالیت‌مان را در فضای مجازی شروع نمی‌کردیم، 3،2‌ماه بعد و با شیوع کرونا در سال98، قطعا تمام بافندگان در سال اول شیوع بیماری و اعمال قرنطینه و محدودیت‌های سفر، بیکار شده و درآمدی نداشتند». اما حالا زنان هنرمند توباف که در گردش چرخ زندگی‌شان سهیم‌اند خیالشان راحت است که مشتریان‌شان با هر فاصله و از هر شهری، ‌هنر دست آنها را می‌شناسند؛ هنری که ازجمله صنایع‌دستی پرکاربرد است و ضخامت اندک حوله‌هایش و وزن کم آنها، ‌تنوع رنگ‌هایش، خاصیت آب‌گیری‌اش و اندازه‌های متفاوتش مشتریان را جذب می‌کند. منصوری در مورد فروش حضوری می‌گوید:«فعلا نمی‌توانم به فروش حضوری فکر کنم. هزینه‌های جانبی کار بسیار زیاد است و به همین دلیل قیمت محصولات افزایش چشمگیری خواهد یافت و مشتریانمان را ازدست خواهیم داد. به‌دنبال این اتفاق، هم معیشت هنرمندان منطقه با بحران مواجه می‌شود و هم این هنر بومی پرکاربرد فراموش خواهد شد».

توباف را دنیا هم باید بشناسد
هرچند در سال97، حوله‌بافی روستای خراشاد به دنیا معرفی شد اما محصولات و تولیدات این هنرمندان قطعا در بازار جهانی با استقبال زیادی مواجه خواهد شد. این را کسانی که از این محصولات استفاده کرده‌اند تأیید می‌کنند که حوله‌های بافته شده گزینه مطلوبی هم برای خانه و هم برای سفر است و کاربردش در آشپزخانه هر خانه‌ای فراوان. هرچند میراث فرهنگی هم‌اکنون در حال ثبت کارگاه‌های توبافی است اما منصوری که تاکنون برای توسعه کارش از میراث فرهنگی و دیگر نهادهای دولتی کمک نگرفته و ترجیح داده انرژی مورد‌نیاز برای طی کردن مسیر بوروکراسی را در راه توسعه تولیدات خرج کند می‌گوید:‌ «علاقه‌مند صادرات این محصولات هستم اما در این راه به همراهی میراث فرهنگی و داشتن پشتوانه قوی نیاز دارم. این انتظار را دارم که میراث، ‌خودش هم به این موضوعات اهمیت دهد».

تجربه‌ای متفاوت
اولین تجربه به‌کارگیری حوله‌های توباف برای منصوری، چیزی غیراز کاربرد سنتی‌شان به‌عنوان حوله حمام و دست و صورت بوده است. تعدادی از دوستانش که صاحب فرزند بودند به‌دنبال جایگزینی برای پوشک‌های یک‌بار مصرف بودند که هم جذب خوبی داشته باشد هم لطافتش با پوست نوزاد سازگار باشد و هم چندبار مصرف بوده و پسماند کمتری تولید شود. او از حوله‌های توباف به دوستانش داده و همگی آنها بسیار رضایت داشتند؛ «بعد از اینکه دخترم به دنیا آمد و پایش چندباری دچار سوختگی شد، تکه‌ای از همین پارچه‌ها را داخل پوشک یکبارمصرفش قرار دادم، التهاب پوستش بسیار بهبود یافت.» حالا هم در خانه منصوری تولیدات توباف زیاد دیده می‌شود؛ «هر محصول را قبل از معرفی و فروش، ‌در خانه خودم استفاده می‌کنم تا کیفیت کار را بسنجم.»

ماسک‌های توباف
از میان ابعاد و تنوع حوله‌ها، حوله‌های معروف به دورپیچ نوزاد با استقبال زیادی روبه‌رو است. هرچند مشتریان این کار، کاربری‌های مختلفی برایش تعریف کرده‌اند. منصوری تولید ماسک از پارچه‌های توباف تولید شده را هم دنبال می‌کند.لایه داخلی ماسک‌ها را به‌گونه‌ای طراحی کرده‌اند که امکان قراردادن اسپان باند یا همان پارچه‌های مناسب برای ماسک هم وجودداشته باشد. روی تمامی ماسک‌ها با ظرافت، گلدوزی یا شماره‌دوزی شده است.

حمایت‌های دلگرم‌کننده
لیلا منصوری متولد 1368و ساکن تهران است. در دانشگاه تهران، ریاضی خوانده است. 2سال قبل وقتی معرفی و توسعه توباف‌های خراشاد را به پیشنهاد و با حمایت‌های همسرش آغاز کرد، دخترش 2ساله بود و حالا دختر دومش 6‌ماه دارد. از تعامل با روستاییان لذت می‌برد و نخستین تجربه‌های آن را به واسطه اردوهای جهادی دوران دانشجویی و مسئولیت کارآفرینی در این اردوها کسب کرده است. می‌گوید: «همسرم از ابتدا حامی و مشوق من بود. در امور مربوط به خانه و کار، همدلانه کنارم ایستاده است. شاید اگر حمایت‌های او نبود در مراحلی از کار می‌گفتم نه، دیگر نمی‌شود».