چهارشنبه‌سوری؛ تغییر رفتار و مرگ پرندگان شهری

کیانا گودرزی- متخصص تنوع زیستی

 از زمانی‌که بازار پررونق ترقه‌های چینی به ایران باز شد، هرسال جشن باستانی چهارشنبه‌سوری از هویت اصلی خویش بیشتر فاصله گرفت. آیین‌ها و جشن‌های باستانی ایرانیان همواره توأم با احترام به طبیعت بود و با هدف حفظ محیط‌زیست برگزار می‌شد. فلسفه جشن چهارشنبه پایان سال دورکردن زشتی‌ها و پلیدی‌ها و پاک و منزه شدن روح انسان برای استقبال از سال جدید بود که با شادی و جشن همگانی نزدیک آتشی که به دور از پوشش گیاهی برافروخته می‌شد، همراه بود. اما سال‌هاست که با نزدیک شدن به این آیین زیبا، مردم اقدام به خرید ترقه و نارنجک‌های ضد‌محیط‌زیستی می‌کنند.
اما تأثیر آسیب‌های ناشی از آلودگی صوتی و هوایی جشن چهارشنبه پایان سال بر رفتار و بقای بسیاری از گونه‌های جانوری به‌خصوص پرندگان شهری بسیار زیاد است. در بین حیوانات، پرندگان نسبت به آلودگی صوتی حساسیت بیشتری دارند. چون پرندگان برای ارتباط با همنوعان خویش از طیف گسترده فرکانس‌های صوتی استفاده می‌کنند.
بیشتر گونه‌های پرندگان آستانه تحمل کمتری به صدای زیاد دارند و بر اثر انفجارهای متعدد ترقه‌ها، واکنش‌های مختلفی مانند افت شنوایی، ناتوانی در شنیدن صدای طبیعی اطراف و صدای دیگر حیوانات، افزایش ضربان قلب و تنفس و عکس‌العمل تند عصبی نشان می‌دهند. پرندگانی که جان سالم از آلودگی صوتی شدید چهارشنبه‌سوری به‌در می‌برند با پیامدهای منفی دیگر همچون تغییرات رفتاری در تغذیه، شکار و مهاجرت گروهی، تغییر در ارتباطات درون‌گونه‌ای، ترک زیستگاه، تغییر فرکانس و شدت صدای آواز و عدم‌جفت‌گیری مواجه می‌شوند.
در آستانه فصل بهار، بسیاری از جانوران باردار یا در فصل جفت‌گیری هستند. بنابراین صدای مهیب ترقه‌ها موجب سقط جنین و ترک لانه می‌شود. حتی برخی جانوران، مانند پرندگان که روی تخم‌های خود خوابیده‌اند، به‌دلیل آلودگی صوتی مرگبار، لانه خود را برای همیشه ترک می‌کنند و این یعنی مرگ میلیون‌ها جوجه و کاهش جمعیت و تنوع‌زیستی پرندگان!
چرا پرندگان در شب چهارشنبه‌سوری که آلودگی صوتی تشدید می‌شود دچار ایست قلبی و مرگ می‌شوند؟ به‌طور کلی رابطه معکوسی بین جثه حیوانات و ضربان قلب آنها وجود دارد. یعنی حیوانات کوچک‌تر دارای ضربان قلب بالاتری هستند. متوسط ضربان قلب در حالت استراحت براساس ضربان در دقیقه bmp)) اندازه‌گیری می‌شود. به‌طور مثال در گوزن (5٠-4٠)، انسان (8٠-6٠)، سگ با جثه بزرگ (١٢٠-٨٠)، عقاب (١٢٠-١٠٠)، گربه (١٨٠-١٢٠)، کلاغ (٣۴۵)، گنجشک خانگی(۴۶٠)، موش‌خانگی(۵٠٠)، مرغ مگس‌خوار گردن یاقوتی(۶١۵) ضربان در دقیقه دارند.
پرندگان در نواحی شهری که از قدرت شنوایی بالای خود برای شکار استفاده می‌کنند، به‌دلیل تداخل صدای تولید شده توسط انسان به‌خصوص صداهای مهیب ناشی از انفجار ترقه‌ها، توانایی شکار را از دست می‌دهند. سطوح بالای صدا همچنین می‌تواند تأثیر منفی بر الگوهای تغذیه و زادوولد داشته باشد و همین موضوع یکی از دلایل انقراض برخی گونه‌هاست.
پرندگانی که با ایجاد صدا در فرکانس‌های پایین با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند نیز متحمل بیشترین تأثیر ناشی از آلودگی صوتی می‌شوند. سطح بالای صدا باعث شنیده نشدن صدای آنها می‌شود و در نتیجه پرندگان نر در جلب پرندگان ماده با مشکل مواجه می‌شوند. تغییر در رفتارهای تغذیه‌ای، تولیدمثل و مهاجرت حیوانات، کاهش زیستگاه‌های قابل استفاده و در نهایت انقراض برخی گونه‌ها و آسیب به اعصاب شنوایی و خونریزی از گوش در برخی حیوانات نیز نتیجه تأثیر آلودگی صوتی در حیوانات است.
نورپردازی‌های مصنوعی شدید و آتش‌بازی‌های چهارشنبه‌سوری نیز تمام سیستم عصبی این‌گونه‌های جانوری را برهم می‌زند و حتی منجر به مرگ آنها می‌شود.
علاوه بر آسیب‌هایی که رفتار انسانی در چهارشنبه پایان سال به حیوانات وارد می‌کند، هر سال نیز گزارش آتش گرفتن درختان به‌دلیل بی‌احتیاطی و انفجار ترقه و هوا کردن بالن‌های آرزو که به شاخه درختان گیر می‌کنند منتشر می‌شود.
برگزار‌کنندگان جشن‌های چهارشنبه پایان سال باید در رفتارهای خود که منجر به تداخل در روند طبیعی زندگی حیوانات و مرگ آنها می‌شود اندکی تامل کنند. وقتی در ایران، آغاز سال جدید با تولد و رویش گیاهان و جانوران همراه است، چگونه می‌توان در فصل زادآوری گونه‌های جانوری موجب مرگ آنها شد؟ باید دانست که خرید مواد محترقه چینی و تدارک انفجارهای شادمانه برای جشن چهارشنبه‌سوری که به آسیب به درختان و مرگ هزاران پرنده می‌انجامد جایگاهی در آیین پاسداشت این جشن باستانی ندارد.