«ماه‌بی‌بی» با عروسک‌دوزی بلوچی، از محله دستغیب کتاب به زادگاهش «کلیران» می‌فرستد
وقتی «دهتوک» سفیر دانایی می‌شود
سحر جعفریان
آخر هر ماه کارش این است که ساک کوچکی ببندد و همراه خانواده راهی روستای «کلیران» از توابع شهرستان «ایرانشهر» در استان سیستان و بلوچستان شود؛ روستایی که بیش از هزار و 500 کیلومتر دورتر از پایتخت واقع شده و با کلیدواژه‌های «درخت کلیر»، «قنات»، «سوزن‌دوزی» و «محرومیت سرانه‌های رفاهی» می‌توان آن را در فضای مجازی جست وجو کرد. کلیران زادگاه «ماه بی‌بی درخش» بانوی 36 ساله، ساکن محله شهید دستغیب منطقه 9 است که این بانوی فعال و کارآفرین برای احیا و ارتقای فرهنگ و سنت در آن بسیار تلاش می‌کند. ساخت و تجهیز کتابخانه، توسعه فضاهای آموزشی و تحصیلی در کنار بازآفرینی عروسک‌های بومی و محلی «دهتوک» با همراهی بانوان روستا از جمله این تلاش‌هاست که ماه بی‌بی برای آبادانی کلیران تاکنون به سرانجام رسانده است. در این گزارش پای صحبت‌های او نشسته‌ایم.
تولد یک ایده
لهجه شیرین بلوچی دارد. مهربان و خونگرم و دانش‌آموخته رشته تربیت معلم است. جزو نخستین دختران بلوچ بود که با حمایت مادرش راهی دانشگاه شد. شیراز درس خواند و برای گذراندن دوره طرح خود به شهرستان «دلگان» سیستان و بلوچستان رفت تا علوم تجربی تدریس کند. اما فکرش در کلیران بود که این‌طور توصیفش می‌کند: «از همان زمان که کلاس اول ابتدایی بودم تا امروز، مدرسه کلیران در یک کلاس 20مترمربعی رنگ نشده با نیمکت‌های زهوار دررفته خلاصه می‌شود؛ کلاسی که دختران و پسران 7 تا 15 ساله را در خود جا می‌دهد. علت این همه فقدان و محرومیت آموزشی سبد خالی بودجه شورای روستای کلیران است. به همین دلیل بچه‌ها اغلب، آنجا درس نمی‌خوانند. پسرها از 11 سالگی می‌روند پی سوخت‌بری و دختران هم بعد از گرفتن دیپلم، ازدواج می‌کنند؛ آن هم به‌رغم این همه استعداد و ذوق. این وجه از زادگاه سرسبزم را هیچ‌گاه نپسندیدم. به همین دلیل ایده کارآفرینی بانوان روستا با توجه به ظرفیت‌های هنری و تاریخی و توسعه فضاهای آموزشی و فرهنگی را با ارائه آموزش رایگان عروسک‌دوزی و سوزن‌دوزی به بانوان هم‌محله‌ای طراحی کردم.»
توجه به کتابخانه بعد از احیای دهتوک
ماه بی‌بی از سال 1389 همراه همسر و 3 فرزندش ساکن تهران شده و از سال 1395 به شبکه‌سازی برای ایجاد بازار فروش محصولات روستایش از عروسک‌های بومی دهتوک تا خرمای گرم پرداخته است: «یکی از ظرفیت‌های کلیران در حوزه فرهنگی و صنایع‌دستی، هنر سوزن‌دوزی و ساخت عروسک دهتوک است. به همین دلیل تصمیم گرفتم با همراهی بانوان روستا قصه عروسک‌های بدون چهره دهتوک را که فقط مادربزرگ‌ها یادشان بود و داشت فراموش می‌شد احیا کنم و سود حاصل از این کار را به تجهیز کتابخانه‌ای بزرگ اختصاص دهم. بچه‌های کلیران کتاب دوست دارند و تا قبل از ساخت کتابخانه فعلی، یکی از اتاق‌های کاهگلی منزل زن عموی خدابیامرزم پاتوق فرهنگی‌شان بود؛ آن هم با قفسه‌هایی که از کنار هم گذاشته شدن جعبه‌های کارتنی یا پلاستیکی میوه و جانمایی کمتر از 50 جلد کتاب کهنه در آنها شکل گرفته بود. اما حالا به کمک فروش عروسک‌های دهتوک و همراهی خیّران فرهنگی که اینجا همسایه و هم‌محله‌ای هستند یا از شهرهای دیگر، آستین همت بالا زده‌اند، بیش از 2 هزار جلد کتاب جمع‌آوری شده است؛ کتاب‌هایی که به معنای واقعی دل بچه‌های روستا را شاد می‌کند. کاش ناشران هم در این کار ثواب همراه شوند.»
800 عروسک دهوک در بازارچه‌های محلی
این بانوی هم‌محله‌ای از قیمت پایین عروسک‌های دهتوک که بانوان کلیران با زحمت زیاد و هنر فراوان، آنها را می‌سازند می‌گوید: «واقعیت این است که محصولات صنایع‌دستی مانند همین عروسک‌های دهتوک که برخاسته از هویت و تاریخ یک قوم و یک محدوده جغرافیایی است در برابر صنایع شرکتی و کارخانه‌ای، قیمت پایینی دارند. این دستمزد ناچیز گاهی باعث دلسردی هنرمندان می‌شود. با این حال سعی کردم با ایده نصب پارچه کوچک و دستنوشته‌ای پشت هر عروسک (پارچه‌های کوچکی که سازنده هر عروسک روی آن داستانی قدیمی از همان عروسک را می‌نویسد)، ارزش افزوده‌ای را ایجاد کنم تا ضمن حفظ قیمت واقعی اثر، این مسیر توانمندسازی، کارآفرینی بومی و البته خیر پایدار بماند. از سال 1395 که این ایده به مرحله اجرا رسیده به بیش از 100 بانوی هم‌محله‌ای این شیوه ساخت عروسک دهتوک و هنر سوزن‌دوزی را آموزش داده‌ام و بیش از 800 عروسک دهتوک در بازارچه‌های محلی، نمایشگاه‌های استانی و بین‌المللی و گالری‌های هنری عرضه شده‌اند که گاهی سفارش‌های خاص هم به واسطه حضور در آنها گرفته‌ایم. به‌عنوان مثال یک مهدکودک برای نوآموزان خود ضمن سفارش، از تعدادی از هنرمندان هم دعوت کرد تا بیشتر در مورد محصولات توضیح دهند یا تعدادی مشتری بودند که عروسک‌های دهتوک را برای مهمانان خارجی خود خریداری کردند. بعضی هم با توجه به بودجه‌ای که در نظر گرفته بودند از هنرمندان ما می‌خواستند که عروسک با اصیل‌ترین پارچه‌ها و سوزن‌دوزی‌های بلوچی تزیین شود.» ایده راه‌اندازی اقامتگاه بوم‌گردی در روستای کلیران هدف بعدی ماه بی‌بی است: «اگر هر فردی روستای خود را‌آباد کند، تهران و محله‌هایش این‌قدر شلوغ نمی‌شود و زندگی به نسبت عادلانه در همه ایران جاری می‌شود.»
اهالی چه می‌گویند؟
«کریمه ساجدی» از هنرمندانی است که دهتوک می‌دوزد تا هم منبع درآمدی کوچک داشته باشد و هم کتابخانه‌ای در روستایی دورافتاده تجهیز شود. او می‌گوید: «کاش هنرهای بومی احیا شوند تا تنوع فرهنگی باعث رونق اقتصادی شود. طرحی که خانم درخش اجرا می‌کند یک تیر و چند نشان است.»
«سمیه داشی» از ساکنان محله شهید دستغیب می‌گوید: «هم هنر سوزن‌دوزی یاد گرفته‌ام و هم در کار ثوابی شریک شده‌ام که آثار آن می‌تواند فرزندانم را نیز بهره‌مند کند.»
