حرکت ایران در قله‌های علم جهان

عمادالدین قاسمی‌پناه، روزنامه‌نگار

 پیشرفت ایران در حوزه‌های مختلف دانش و فناوری مسئله‌ای نیست که بتوان آن را کتمان کرد. هر چند در حوزه‌هایی مثل خودروسازی هنوز کشورمان به کیفیت بالای تولید نرسیده اما در بسیاری از حوزه‌های علمی دانشمندان و جوانان ایرانی پیشتاز هستند. مراکز علمی ما در لبه‌های علم جدید دنیا حرکت می‌کنند، استادان توانمندی که نام‌شان هرساله در لیست استادان برتر تحت عنوان استادان تأثیرگذار در علم جهان و یک‌درصد برتر دیده می‌شود؛ یا استادانی که در عرصه تولیدات علمی صاحب نام هستند هر کدام نشانه‌ای از این پیشرفت به‌حساب می‌آید. نکته‌ای که تقریبا همه متخصصان و مسئولان کشور بر آن تأکید می‌کنند این است که کشور نباید در مرحله تولید علم باقی بماند. بلکه علم باید به صنعت، فناوری و تولید محصولات فناورانه تبدیل شود. به‌عبارت دیگر، توقف در مرحله تولید علم به‌معنای صرف هزینه است و این هزینه زمانی به سرمایه‌گذاری برگشت‌پذیر تبدیل می‌شود که بتوانیم سهم خود را از بازارهای بزرگ محصولات فناورانه در دنیا به‌دست آوریم.

نانوتکنولوژی
درحالی‌که دانش و فناوری نانو تنها در اختیار تعداد معدودی از کشورهای پیشرفته بوده، اما اکنون شاهد هستیم که ایران طی یک بازه 20ساله توانسته جایگاه خود را در میان کشورهای صاحب نام این حوزه تثبیت کند. درحالی‌که کشور ما در سال2001 در رتبه57 دنیا قرار داشت، از 5سال پیش، پس از آمریکا، چین و هند، در رتبه4 دنیا قرار گرفته است. به این ترتیب، در این حوزه بالاتر از کشورهایی چون ژاپن، کره و کشورهای اروپایی قرار داریم. این در حالی است که تعداد نیروی متخصص ما در ابتدای این مقطع زمانی بسیار محدود بود، اما اکنون با تربیت 40هزار نیروی متخصص توانسته‌ایم، علم نانو را به محصولات فناورانه تبدیل و آنها را صادر کنیم. اثربخشی فراگیر نانوتکنولوژی، این امکان را فراهم کرده که بتوانیم آن را در 15حوزه صنعتی به‌کار بگیریم. داروسازی، آرایشی و بهداشتی، ساختمان، هواپیمایی، ریلی، خودروسازی، نفت، پتروشیمی، نساجی، کشاورزی، لوازم خانگی، آب و محیط‌زیست ازجمله این صنایع هستند.

زیست‌فناوری
بایوتکنولوژی یا زیست‌فناوری از حوزه‌هایی است که می‌تواند بازاری در مقیاس فروش نفت داشته باشد. درصورتی که کشور بتواند علم زیست فناوری را به محصولات فناورانه تبدیل کند، در میان‌مدت از صادرات نفت و خام فروشی در این حوزه بی‌نیاز خواهیم شد. ویژگی این حوزه این است که تا زمانی که ماده اولیه آن در کشور تولید نشود، نمی‌توان نام تولید بر آن گذاشت. بنابراین ایران در این حوزه توانسته به «عمق فناوری» دست یابد. رتبه ما از لحاظ تولید در حوزه زیست‌فناوری در آسیا بین یک تا 3متغیر است. درحالی‌که رقبای ما در آسیا کشورهای هند، چین، ژاپن و کره‌جنوبی هستند، گاهی ما به لحاظ تنوع محصول از آنها پیشی گرفته‌ایم و گاهی آنها. نکته قابل تامل این است که در زیست فناوری رقیبی در منطقه نداریم.

سلول‌های بنیادی
اگرچه تاریخچه این علم به اواخر قرن19 و اوایل قرن20 برمی‌گردد، اما کشور ما در اوایل دهه70 شمسی و در عمل، پس از پایان جنگ تحمیلی وارد این حوزه شد. درحالی‌که در ابتدا تنها به تولید علم در این حوزه توجه می‌شد و تنها پژوهش و چاپ مقالات علمی اهمیت داشت، اما از حدود 8سال پیش ادبیات این حوزه تغییر یافت و نگاه‌ها معطوف به «تبدیل علم به فناوری» شد. در ابتدای این بازه زمانی (8سال پیش) تعداد شرکت‌های دانش بنیان بسیار محدود بود، اما اکنون تعداد این شرکت‌ها در حوزه فناوری سلول‌های بنیادی به بیش از 160کشور رسیده است. امروز کشور ما در رتبه13 جهانی این حوزه و رتبه اول منطقه قرار دارد.

رکوردشکنی در تولید اپلیکیشن
تولید اپلیکیشن در سال‌های ابتدای شکل‌گیری وب2 در ایران تقریبا صفر بود. حالا براساس آخرین گزارش سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) توانسته‌ایم رتبه11 تولید اپلیکیشن را در دنیا به‌دست آوریم. این رتبه با تولید 14هزارو984اپلیکیشن طی سال2020 تا 2021 به‌دست آمده است. اگرچه چین با طراحی بیش از 770هزار اپلیکیشن در رتبه اول این فهرست و اتحادیه اروپا با تولید بیش از 113هزار اپلیکیشن در جایگاه دوم قرار دارند، اما با توجه به شاخص جمعیت می‌توان دریافت که رتبه 11کشور ما از ارزش مضاعفی برخوردار است. توسعه اکوسیستم استارت‌آپ‌ها در کشور با رفع موانع موجود، قطعا نتایج بهتری را برای مردم و کشور رقم خواهد زد.

پیشتازی دانش‌هسته‌ای 
با وجود همه تحریم‌ها دانشمندان هسته‌ای کشور طی سال‌های گذشته توانسته‌اند به پیشرفت‌های مهمی در صنعت هسته‌ای دست پیدا کنند. ایران همواره اعلام کرده که به‌دنبال استفاده صلح‌آمیز از دانش‌هسته‌ای است. ایران چرخه سوخت خود را تکمیل کرده و به‌معنای واقعی یک کشور هسته‌ای محسوب می‌شود. به همین‌خاطر ایران را می‌توان جزو ۵کشور برتر جهان در حوزه دانش‌هسته‌ای به‌حساب آورد. محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی هم به‌تازگی اعلام کرد ایران می‌تواند در داخل سوخت هسته‌ای تولید کند و به‌زودی استفاده از آن را در نیروگاه اتمی بوشهر آغاز خواهد کرد. ایران در تمام حوزه‌های فناوری هسته‌ای ورود پیدا کرده که یکی از این حوزه‌ها هم حوزه‌های نیروگاهی و یا رآکتورهای تحقیقاتی مانند اراک است. ایران در حوزه شیمیایی تجربه کارخانه آب سنگین را دارد که اوج پیشرفت در علم شیمی است. ترکیب 3 علم شیمی، فیزیک و مکانیک به ساخت رآکتور آب سنگین منتهی می‌شود که ایران هم به همه ابعاد این فناوری دست یافته است. دانش و تجربه ساخت این رآکتور می‌تواند زمینه ورود به ساخت نیروگاه‌های متوسط فراهم کند.

اقتصاد دیجیتال
یکی از حوزه‌هایی که طی سال‌های اخیر به‌سرعت دچار تحول شد، حوزه اقتصاد است. با فراگیر شدن اینترنت و زیرساخت‌های مربوط به فناوری اطلاعات، ناگهان کشور با شکل جدیدی از اقتصاد آشنا شد. در عمل اصطلاح «اقتصاد دیجیتال» از سال95 بیشتر در ادبیات فعالان این حوزه به‌کار گرفته شد. بسیاری از جامعه‌شناسان معتقدند که ظرفیت اقتصاد دیجیتال می‌تواند مهاجرت معکوس به روستاها را رقم بزند. اکنون شاهد هستیم که روستاییان با گسترش پوشش اینترنت در دورترین نقاط کشور محصولات خود را از طریق پلتفرم‌های مبتنی بر اینترنت به فروش می‌رسانند. همچنین در چارچوب دولت الکترونیک بسیاری از کارها که باید به‌صورت حضوری در مراکز استان‌ها انجام شود، به‌صورت اینترنتی قابل پیگیری و به نتیجه رسیدن است. بنابر پیش‌بینی‌ها سهم اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص ملی کشور در سال1404 به 10درصد خواهد رسید، درحالی‌که اکنون این سهم بین 4 تا 5درصد است.

جنبش ایران‌ساخت
بومی‌سازی‌ تجهیزاتی که پیش از این وارداتی بوده، همیشه یکی از دغدغه‌های متخصصان و مسئولان کشور به شمار می‌آمده است. از این‌رو نمایشگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی « ایران ساخت» که نهمین دوره آن در آذرماه سال۱400 به همت معاونت نوآوری و تجاری‌سازی فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و در چارچوب سیاست‌های کلان تقویت اقتصاد مقاومتی برگزار شد، با حمایت از صنعتگران، پژوهشگران و فناوران کشور برای بومی‌سازی‌ فناوری ساخت تجهیزات وارداتی، توانسته است به عرضه و فروش قابل توجه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی پیشرفته و دانش‌بنیان در کشور کمک شایانی کند. اهمیت این نمایشگاه زمانی برجسته‌تر می‌شود که آن را نمونه‌ای موفق از ابزارهای سیاستی در حوزه تجاری‌سازی درنظر بگیریم. آخرین نمایشگاه «ایران ساخت» که طی روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه گذشته برگزار شد هم به عرضه دستاوردهای فناورانه شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق اختصاص داشت.