ایران؛ پیشتاز در فناوری سلول‌های بنیادی

عمادالدین قاسمی‌پناه، روزنامه‌نگار

با کشف سلول‌های بنیادی، امید انسان به زندگی سالم‌تر بیشتر شد. آنطور که گفته می‌شود، نخستین سلول بنیادی واقعی در اوایل قرن 20یعنی حدود 100سال پیش کشف شد، اگرچه تحقیقات در این مورد به اواخر قرن19 برمی‌گردد. کشور ما هم از اوایل دهه 70شمسی کارهای پایه در این حوزه را با پژوهش و انتشار مقالات علمی آغاز کرد. اکنون در تولید علم این حوزه در جایگاه 13جهان قرار دارد. درحالی‌که علم سلول‌های بنیادی در کشور ما تا حدود 8سال پیش، صرفا در لایه «علم» باقی مانده بود و تعداد کمی از شرکت‌ها در حوزه فناوری سلول‌های بنیادی فعالیت می‌کردند، اما اکنون تعداد این شرکت‌های دانش‌بنیان از عدد160 عبور کرده است. امیرعلی حمیدیه، پزشک، پژوهشگر و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران که مسئولیت دبیری ستاد توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری را به‌عهده دارد، در گفت‌وگو با همشهری از نگاه رسانه‌ها به رتبه‌های علمی کشورها انتقاد می‌کند. او معتقد است آنچه اهمیت دارد، منافع علم برای مردم و کشور است. به همین‌خاطر، موضوع تبدیل علم به فناوری را مورد توجه قرار می‌دهد تا کشور بتواند سهم خود را از بازار بزرگ بین‌المللی این حوزه به‌دست آورد. با این حال، به‌گفته حمیدیه، کشور ما در این حوزه اکنون در رتبه اول منطقه قرار دارد.

سلول‌های بنیادی با بقیه سلول‌ها چه تفاوتی دارند؟
در بدن انسان میلیاردها سلول وجود دارد، اما به درصد کمی از آنها سلول‌های بنیادی گفته می‌شود. به سلولی «بنیادی» گفته می‌شود که از 2ویژگی مشخص برخوردار است. اول قدرت تمایز
(Differentiating) به سلول‌های دیگر و دوم، خاصیت خودنوسازی (self renewal) را داشته باشد.

در مورد مفهوم تمایز در این مورد توضیح می‌دهید.
بدن ما دارای انواع و اقسام سلول‌های بنیادی است. تاریخچه سلول‌های بنیادی از سلول‌های بنیادی خون‌ساز شروع شد. سلول‌های بنیادی خون‌ساز را در مغز استخوان کشف و مشاهده کردند  این سلول به 3دسته مختلف تقسیم بندی می‌شوند و تمایز پیدا می‌کنند. این 3رده شامل اول، گلبول‌های قرمز است که حامل اکسیژن هستند. دومین گروه از سلول‌های خون‌ساز، گلبول‌های سفید هستند که وظیفه آنها دفاع از بدن در برابر عفونت‌هاست. سومین دسته  نیز پلاکت‌ها هستند که کارشان جلوگیری از خونریزی است. هنگامی که این 3نوع سلول کشف شد، دانشمندان دریافتند با سلول‌هایی روبه‌رو هستند که کارشان هیچ شباهتی به یکدیگر ندارد. این موضوع همان ویژگی «تمایز» است.

چند نوع سلول بنیادی داریم؟
بدن دارای انواع سلول‌های بنیادی است. دسته اول همان سلول‌های بنیادین خون‌ساز است که توضیح داده شد. نوع دوم، سلول‌های بنیادی مزانشیمی (Mesenchymal stem cells) است که آنها هم با بافت‌های مختلف مانند چربی، غضروف، استخوان، سلول‌های کبدی و غیره تمایز پیدا می‌کنند. دسته سوم، سلول‌های بنیادی «رویانی» است.   در 2ماه اول بسته شدن نطفه در بدن یک «رویان» وجود دارد. درواقع به 2ماه اول زندگی هر انسان در رحم مادر   «دوره رویانی» می‌گویند.
دسته چهارم که طی سال‌های اخیر کشف شده، سلول‌های بنیادی پرتوان القایی (iPS) بود که مخفف induced pluripotent stem cells است. کشف این سلول‌های بنیادی، انقلاب جدیدی در حوزه پزشکی در سال2013 به‌وجود آورد. درواقع یک دانشمند ژاپنی برای نخستین بار توانست سلول‌های رسیده و تمایزیافته پوست را، این بار به جای آنکه تمایز دهد، به عقب بازگرداند و از آن سلول بنیادی بسازد. او همچنین توانست آن سلول بنیادی را که از سلول پوست خود فرد ساخته شده، به انواع و اقسام سلول‌ها تمایز دهد. این در حالی است که احتمالا در آینده سلول‌های بنیادی جدیدی هم کشف خواهد شد.

نقطه آغاز توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی در کشور ما از چه زمانی و چگونه شکل گرفت؟
می‌توان گفت که پژوهش و توسعه علوم و فناوری‌های سلول‌های بنیادی نخستین بار در کشور از زمان پایان جنگ تحمیلی شروع شد. تحقیقات در این حوزه، در 2مجموعه «دانشگاه علوم پزشکی تهران» و «پژوهشگاه رویان» بیشتر از مجموعه‌های دیگر پیگیری و دنبال شد. این در حالی است که امروز که با هم گفت‌وگو می‌کنیم، این مراکز به حدی افزایش یافته که در کل کشور شاهد توسعه روزافزون آنهاهستیم.

ایران در این حوزه در دنیا و منطقه  چه جایگاهی دارد؟
آنچه در رسانه‌ها رایج شده، این است که به رتبه و جایگاه اهمیت زیادی داده می‌شود، اما مهم این است که مردم و کشور تا چه میزان از این پیشرفت‌ها منتفع می‌شوند. رتبه ما در تولید علم پزشکی در جهان اکنون 16 است و به‌عنوان مثال، رتبه علم پزشکی یک کشور 45 است. اما همین کشور از طریق یکی از شرکت‌های داروسازی خود که انسولین تولید می‌کند، درآمد بسیاری کسب می‌کند و باعث اشتغال‌زایی در کشور خود شده است. بنابراین، بهتر است به این رتبه‌ها توجه زیادی نشود. با این حال، رتبه تولید علم ایران در حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی در جهان 13 است و در منطقه(شرق مدیترانه و خاورمیانه) از سال2017 در رتبه اول قرار داریم و ترکیه و رژیم صهیونیستی را پشت سر گذاشته‌ایم.

در این حوزه به ارزآوری رسیده‌ایم؟
تا حدود 8سال پیش، علم سلول‌های بنیادی در کشور صرفا «علم» بود. یعنی کارهای پایه مانند پژوهش و انتشار مقاله را انجام می‌دادیم. اما از آن زمان، با توجه به شکل‌گیری حوزه فناوری و شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، ادبیات این حوزه تغییر یافت. به‌عبارت دیگر، به جای تولید مقاله، توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در دستور کار قرار گرفت. اگر زمانی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه سلول‌های بنیادی و پزشکی بازساختی کمتر از تعداد انگشتان یک دست بود، اما اکنون بیش از 160شرکت در این حوزه فعال هستند که نشانگر رشد بسیار بالا در یک بازه زمانی محدود است. ما پیش از این ظرف کشت و حتی محیط کشت نداشتیم و همه تجهیزات وارداتی بود. درحالی‌که اکنون بیشتر محصولات مورد نیاز این حوزه در کشور ساخته می‌شود.

آماری از گردش مالی این شرکت‌ها داریم؟
میزان گردش مالی شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه در پایان سال98 حدود 5هزار میلیارد ریال بوده است. توجه به این نکته ضروری است که در پایان سال98 صرفا 5سال از ورود به حوزه  فناوری سلول‌های بنیادی گذشته که نشانگر سرعت رشد بالای شرکت‌های دانش‌بنیان این حوزه است. به این ترتیب، با توجه به نگاه محصول‌محور در این حوزه، اکنون در مسیر درستی قرار گرفته‌ایم. ما باید علم را به صنعت تبدیل کنیم، چراکه تجهیزات مربوط به این حوزه بازار بسیار بزرگی در دنیا دارد. شرکت‌های ما باوجود کرونا و محدودیت‌های دیگر توانسته‌اند این علم را به فناوری تبدیل کنند. اکنون هم صادرات را شروع کرده‌اند و سهم خود را از بازار بین‌المللی خواهند گرفت.