سایه سنگین نظربایف بر سر قزاقستان

حدود 3هفته از اعتراض‌های خونین خیابانی در قزاقستان می‌گذرد و شهرهایی که کانون درگیری‌ میان معترضان و نیروهای امنیتی بودند، اکنون در آرامش مطلق هستند. اعتراض‌ها در قزاقستان همانطور که ناگهانی آغاز شدند، ناگهان خاموش شدند. مشت آهنین دولت در خاموش‌شدن شعله اعتراض‌های مردمی کاملا مؤثر واقع شد.
اعتراض‌‌های قزاقستان که دست‌کم 225کشته بر ‌جا گذاشت، بی‌سابقه بود اما غیرمنتظره نبود. بی‌عدالتی، نابرابری اجتماعی و اقتصادی، فساد مالی دولتمردان و مشکلات معیشتی، شکاف میان دولت و مردم را در این کشور بسیار عمیق کرده است. اعتراض‌ها به پایان رسید اما نارضایتی از حاکمان در قزاقستان همچنان زنده است؛ نارضایتی‌هایی که ریشه آنها را باید در فسادی جست‌وجو کرد که در دوره رئیس‌جمهور قبلی یعنی نورسلطان نظربایف نهادینه شده است.
نورسلطان نظربایف 81ساله طی حدود 3دهه بر قزاقستان حکومت کرد. او در پی یک‌سری تظاهرات مسالمت‌آمیز در نهایت در سال‌2019 از قدرت کناره‌گیری کرد، اما تعیین لقب «رهبر ملت» برای او و حفظ بسیاری از مناصب عالی‌‌رتبه از سوی او کافی بود تا مشخص شود نظربایف قصد ندارد به این زودی‌ها حکمرانی در قزاقستان را رها کند. مهم‌ترین میراث او فساد سیستماتیکی بود که ثروت کشور را در اختیار گروه محدودی قرار می‌داد. تغییر نام پایتخت از «آستانه» به «نورسلطان» طبق تصویب پارلمان هم حکایت از آن داشت که سایه او قرار است همچنان بر سر سیاست و حکومت‌داری در قزاقستان مستدام باشد.
قدرت در قزاقستان اکنون در دست قاسم جومارت توکایف است که ابتدا از سوی نظربایف به‌عنوان کفیل ریاست‌جمهوری معرفی شد و سپس در انتخابات، به کرسی ریاست‌جمهوری تکیه زد. توکایف به‌خصوص پس از اعتراض‌های اخیر، وعده ایجاد تحولات اساسی داده تا بتواند نابرابری فزاینده‌ای که کشور را در برگرفته و عامل اصلی اعتراضات اخیر بوده، مهار کند. اما میراث نظربایف و خاندانش در قزاقستان آنقدر ریشه‌دار است که بدبینی گسترده‌ای نسبت به تأثیرگذاری تحولات وعده داده شده، وجود دارد. از نظر فعالان جنبش اپوزیسیون «بیدار شو»، تغییر دولت به معنی ایجاد تغییری بنیادین نبوده و ساختار رژیم در قزاقستان ثابت باقی مانده است.

میراث نظربایف
نظربایف در سال‌1990 به نخستین رئیس‌جمهور رسمی قزاقستان تبدیل شد و یک‌سال پس از آن بود که کشورش اعلام استقلال کرد. در آن دوران علاوه بر آبخازیای گرجستان و شبه‌جزیره کریمه و منطقه دونباس در اوکراین، مناطق شمال قزاقستان ازجمله مناطقی بودند که بوریس یلتسین، رئیس‌جمهور وقت روسیه، نسبت به ضمیمه‌کردن آنها به کشورش ابراز تمایل می‌کرد. اما زیرکی نظربایف باعث شد این منطقه تا به امروز هرگز مورد مناقشه قرار نگیرد. زمانی که او پایتخت را از آلماتی به منطقه سرسبز آستانه منتقل کرد، هدفی در سر داشت. او در واقع با این کار منطقه‌‌ای را که ممکن بود در آینده مورد مناقشه قرار گیرد، به نام قزاقستان سند زد.
نظربایف در اجرای سیاست خارجی چند‌عاملی هم موفق عمل کرد. او تعادل را میان همسایگان قدرتمندش چین و روسیه برقرار ساخت و همزمان از سرمایه‌گذاری آمریکا به‌ویژه در مناطق نفت‌خیز کشورش استقبال کرد. اما طی 28سال اخیر، حکومت نظربایف در مسیر ایجاد نابرابری اجتماعی و اقتصادی قدم‌های بزرگی برداشت. خانواده و دوستان او در این سال‌ها به واسطه نفوذ در صنایع پولساز به ثروت کلانی دست پیدا کردند. علاوه بر این، تصویب قانونی جدید در سال‌2010 امکان هرنوع شکایت از نظربایف و اعضای خانواده او را غیرممکن ساخت و تمامی اطلاعات مالی آنها در دسته اطلاعات محرمانه قرار گرفتند.
براساس گزارشی که به‌تازگی توسط اندیشکده «چتم هاوس» منتشر شده، ارزش ثروت نظربایف، همسر و دختر دومش، هر یک به میزان حدود 3میلیارد دلار برآورد شده است. دختر بزرگش صاحب ملکی به ارزش 200میلیون دلار در لندن است و دختر کوچکش صنعت بازیافت قزاقستان را در انحصار خود دارد. شرکت او به نام «اوپراتور ORP» از سال2016 تا به امروز بیش از 1.6میلیارد دلار سود‌آوری داشته است.

قدمی کوچک به‌سوی تحول
توکایف 68ساله اما برای اولین‌بار به شکلی غیرمنتظره در سخنرانی اخیر خود پس از اعتراض‌های خیابانی، به فساد مالی خاندان نظربایف اشاره کرده است. او در این سخنرانی گفت که به لطف نظربایف، گروهی از افرادی که ثروتشان حتی در مقیاس بین‌المللی قابل توجه است، در کشور ظهور کرده‌اند. توکایف همچنین درخواست کرد دولت‌های محلی قراردادهای خود با شرکت «اوپراتور ORP» را لغو کنند؛ اقدامی که بسیاری آن را نشانی از آغاز فرایند آزادسازی مراکز درآمد‌زای تجاری از چنگ خاندان نظربایف می‌دانند. در همین راستا برادرزاده نظربایف از سمت مدیریتی خود در یک نهاد امنیتی قدرتمند کناره‌گیری کرد. 2نفر از اعضای خانواده همسر نظربایف هم سمت‌های مهم خود در شرکت‌های انرژی ملی را ترک کردند. همزمان یکی از داماد‌های او هم از مدیریت یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های تجاری قزاقستان استعفا داد.
مردم قزاقستان ناامیدانه منتظرند ببینند رویکرد جدید توکایف تا چه اندازه متفاوت از نظربایف است. به‌گفته ژانبولات مامای از سیاستمداران اپوزیسیون قزاقستان، ‌صرف‌نظر از اینکه توکایف چه افرادی را وارد حلقه داخلی دولت سازد، حذف مؤثر نظربایف از چرخه کنترل و نفوذ سیاسی، مردم را جسورتر ساخته و این تفاوتی است که میان 2رهبر وجود دارد. او در گفت‌‌وگو با روزنامه نیویورک‌تایمز گفت: «طی 30سال گذشته همه از نظربایف می‌ترسیدند. اما امروز دیگر کسی از توکایف نمی‌ترسد.»