صحرایی با یک اقیانوس گمشده

بهنام سلطانی

قاره آفریقا از روزگار قدیم به سرزمین عجایب معروف بوده است. از کثرت گونه‌های کمیاب حیوانی و گیاهی گرفته تا قدمت برخی جاذبه‌های طبیعی که به هزاران سال قبل تعلق دارند، همواره بهانه‌‌ای بوده برای سفر به قاره سیاه. صحرای بزرگ آفریقا که بزرگ‌ترین صحرای گرم جهان است و با مساحتی معادل ۹میلیون‌و۲۰۰هزار کیلومترمربع در شمال این قاره واقع شده، یکی از همین عجایبی به شمار می‌رود که حدود دو‌و‌نیم‌سال قدمت دارد و 50هزار سال قبل، محل زیست صحرانشین‌های موریتانی و مراکش و الجزایر بوده. در مورد عجیب بودن صحرای بزرگ آفریقا که به‌خاطر زیبایی شگرف و بی‌مانندش مدام در معرض توجه دانشمندان و کاوشگران بوده، همین قدر بدانید که آثار حکاکی انسان‌های دوره باستان شامل تصویر جانورانی مثل تمساح در این نقطه جهان یافت شده و کاوشگران، سنگواره‌های دایناسور را هم در آن یافته‌اند. ویژگی‌هایی از این دست، صحرای آفریقا را به یکی از بزرگ‌ترین شگفتی‌های طبیعت بدل کرده اما بسیاری از مردم دنیا آنطور که باید در مورد آن نمی‌دانند.

زیر سایه استعمار
صحرای بزرگ آفریقا مملو از منابع طبیعی مثل معادن طلا و منیزیم است و به همین دلیل در طول تاریخ در تیررس قدرت‌های استعماری بوده. این نقطه از آفریقا در سده شانزدهم میلادی به‌دست امپراتوری عثمانی افتاد و در سده هجدهم به تسخیر اروپایی‌ها به‌خصوص فرانسوی‌ها درآمد و بعد از تقسیم آفریقا هم بیشتر گستره صحرای بزرگ به‌دست فرانسوی‌ها افتاد. در قسمت شرقی یعنی مصر و سودان هم انگلیسی‌ها حاکم شدند، لیبی به ایتالیایی‌ها رسید و در تقسیم غنائم، صحرای‌غربی به اسپانیایی‌ها واگذار شد. پس از جنگ جهانی دوم، بیشتر این مناطق مستقل شدند و اروپایی‌ها آرام‌آرام از جولانگاهشان عقب‌نشینی کردند.

دشتی که بیابان شد
از تاریخ پرفراز‌و‌نشیب آفریقا که بگذریم به شگفتی‌های این قاره کهن می‌رسیم. مردم دنیا، قاره آفریقا را سرزمینی عموماً با آب و هوایی گرم و طاقت‌فرسا می‌شناسند. این قاعده دست‌کم در بیشتر کشورهای این قاره وجود دارد اما صحرای بزرگ آفریقا از این قاعده پیروی نمی‌کند. آنطور که دانشمندان روایت می‌کنند، آب و هوای صحرای بزرگ آفریقا طی 20هزار سال گذشته و در یک چرخه طبیعی و البته عجیب به‌طور متناوب تغییر کرده و دشت‌های سرسبز آن به بیابان بدل شده‌اند. گفته می‌شود این اتفاق نادر به واسطه آنچه دانشمندان از آن به‌عنوان «حرکت تقدیمی محور زمین در جریان گردش زمین به دور خورشید» نام می‌برند رخ می‌دهد. دانشمندان بر این باورند که این حرکت به‌طور متناوب محل بادهای موسمی آفریقای‌شمالی را تغییر می‌دهد و پیش‌بینی می‌کنند که صحرای بزرگ آفریقا حدود 15هزار سال دیگر یعنی تا سال17000میلادی دوباره سرسبز شود و هویت از دست رفته‌اش را باز‌می‌یابد. پس ما با سرزمینی مواجهیم که هر چند هزار سال یک‌بار به کلی تغییر ماهیت می‌دهد و چنین پدیده‌ای مختص صحرای بزرگ آفریقاست.

فسیل نهنگ‌ها
صحرای بزرگ آفریقا برای دانشمندانی که شواهدی درباره محل زیست انسان‌های نخستین را جست‌وجو می‌کنند یکی از مطلوب‌ترین نقاط دنیا بوده است. آنها همان‌قدر که به‌دنبال نشانه‌هایی درباره وجود آب و زندگی در مریخ بوده‌اند از یافتن نشانه‌هایی مبنی بر زندگی انسان‌های نخستین در صحرای بزرگ آفریقا هم غافل نبوده‌اند. تحقیقات و پژوهش‌های مفصل دانشمندان نشان می‌دهد که یکی از بزرگ‌ترین رودخانه‌های جهان به نام «تامان راست» از داخل صحرای بزرگ عبور می‌کرده اما با گذشت زمان و به‌طور تدریجی از بین رفته است. نتیجه تحقیقات هم به آنجا ختم شده که عمر این رودخانه به 5هزار سال قبل بر‌می‌گردد. البته فقط رودخانه‌ها نیستند که در طبقه زیرین صحرای بزرگ ناپدید شده‌اند. در منطقه «وادی‌الحیتان» مصر هم شواهدی از یک اقیانوس گمشده وجود دارد که حالا به‌عنوان دره نهنگ شناخته می‌شود. این قسمت از صحرای بزرگ، یکی از بهترین مکان‌ها برای کشف فسیل نهنگ‌ها به شمار می‌رود و اسکلت‌هایی به طول ۱۵ متر در آن یافت شده است.

برف آمد
دانشمندان بر این باورند که در این دنیا با قاطعیت نمی‌توان درباره هیچ پدیده‌ای صحبت کرد اما همیشه استثنا وجود دارد و آن هم این است که هرگز در صحرای بزرگ آفریقا برف نمی‌بارد. البته این فرضیه هم آرام‌آرام رنگ باخته؛ چرا که حدود 6سال قبل در یکی از شهرهای الجزایر که در بخش جنوبی صحرای بزرگ واقع شده، بعد از 37سال برف بارید و این یک اتفاق غیرعادی و خارق‌العاده است. مردم این منطقه بر این باورند که وقوع طوفان برف در صحرای بزرگ آفریقا پدیده غریبی است و عکس‌ها و فیلم‌های بسیاری از آن گرفتند. در سال2017 هم طوفان برف یک‌بار دیگر صحرای خشک و لم‌یزرع آفریقا را سفیدپوش کرد و یک سال بعد اتفاق مشابهی رخ داد تا بارش برف زمستانی در صحرای بزرگ آرام‌آرام به پدیده‌ای قابل‌قبول بدل شود. حالا که صحبت از آب‌و‌هوای مخصوص صحرای بزرگ آفریقا به میان آمد بد نیست بدانید که دما در این نقطه دنیا، هنگام روز به ۵۷درجه سانتی‌گراد می‌رسد و شب به‌دلیل کمبود رطوبت به زیر صفر نزول می‌کند! 

هرم گرما و سوز سرما
صحرای بزرگ آفریقا گاهی تصویری رمانتیک و عاشقانه دارد و گاه چهره‌ای ترسناک به‌خود می‌گیرد. به همین دلیل شانس باید با شما یار باشد تا در سفر به صحرای بزرگ، روی خوش این نقطه از دنیا را ببینید. در صحرای بزرگ بارش باران گاهی آنقدر سنگین است که برای مسافران و گردشگران خطرساز می‌شود و جان آنها را تهدید می‌کند. ماجرا از این قرار است که برخی رهگذران، خشک‌رودهای صحرای بزرگ را که آب از طریق آنها تخلیه می‌شوند، به‌عنوان راه و مسیر استفاده می‌کنند اما گاهی اوقات نمی‌توانند به موقع خشک‌رود یا همان مسیل طبیعی را ترک کنند و در بیابان غرق می‌شود. جابه‌جایی تپه‌های شنی یکی دیگر از پدیده‌های عجیبی است که در صحرای بزرگ آفریقا رخ می‌دهد. حدود 20درصد صحرای بزرگ با تپه‌های شنی پوشیده شده و این تپه‌ها مدام جابه‌جا می‌شوند. 

شترسواری در صحرا
صحرای بزرگ از غرب به اقیانوس اطلس، از شمال به دریای مدیترانه، از شرق به دریای‌سرخ و از جنوب به سودان و دره رود نیل منتهی می‌شود. چنین موقعیت ممتازی یک تصویر رؤیایی را پیش روی گردشگران و طبیعت‌گردها قرار می‌دهد اما واقعیت ماجرا این است که زندگی طولانی‌مدت در این نقطه از دنیا مصایب خاص خودش را دارد. طبق آخرین برآوردها بیش از 20رودخانه کوچک و بزرگ در صحرای بزرگ آفریقا جاری است، اما فقط یکی از آنها آب قابل‌شرب دارد و مابقی مملو از نمک است. دمای هوا در صحرای بزرگ بیش از 100درجه فارنهایت است. صحرای بزرگ در محاصره «واحه»ها یا همان آبادی‌های کوچک نزدیک به آب قرار دارد. بزرگ‌ترین واحه‌های صحرای بزرگ در کنار رود نیل واقع شده‌اند و ساکنان آن به سنتی‌ترین شکل ممکن زندگی می‌کنند. آب شرب ساکنان واحه‌ها از چاه فراهم می‌شود و از این چاه‌ها به‌طور سنتی با چرخ و دلو آب بالا می‌کشند. واحه‌نشین‌ها محصولشان را به چادرنشین‌ها می‌فروشند و گاهی محصولاتشان را با هم تهاتر می‌کنند. در صحراهای بزرگ، مردم عموماً با شتر سفر می‌کنند اما حالا اتوبوس هم در برخی واحه‌ها رفت‌وآمد می‌کند. این هم داستانی است که مدرنیته تا مغز استخوان آفریقا هم نفوذ کرده است.

قلعه‌های رازآلود
روایت‌های موثق و گاه نامعتبری درباره صحرای بزرگ آفریقا وجود دارد؛ به‌طور مثال یک روایت این است که هر موجود زنده‌ای در دشت‌های شنی آن گم شود دیگر دیده نخواهد شد و خیلی‌ها دشت‌های صحرای بزرگ را با عجایب مثلث رازآلود برمودا مقایسه می‌کنند. گفته می‌شود طی قرون گذشته بسیاری از کشورها به طمع منابع طبیعی‌ای که در قاره ثروتمند آفریقا نهفته به این نقطه از جهان لشکر‌کشی کرده‌اند اما ارتش این کشورها در صحرای بزرگ زمینگیر شده و هیچ اثری از آنها باقی نمانده است. با پیشرفت تکنولوژی این ادعا تا حد زیادی به واقعیت بدل شده؛ چرا که ماهواره‌ها به کاوشگران این امکان را می‌دهند که در دوردست‌ها بنشینند و قلب متروک‌ترین بیابان‌های جهان را مورد‌بررسی قرار دهند. آنها در سال2010 بقایای بیش از 100قلعه را در صحرای بزرگ کشف کردند که اسکلت انسان‌های چند‌صد سال قبل را در دل خود جا داده‌اند.