گفت‌وگو با افشین علا، شاعر و نویسنده کودک و نوجوان
میراث‌دار ادبیات کودک باشیم
سعیده مرادی- روزنامه‌نگار
همکاری با مجلات کیهان بچه‌ها و سروش نوجوان، مشارکت در راه‌اندازی روزنامه آفتابگردان به‌عنوان نخستین روزنامه کودکان ایران، سردبیری برنامه‌های کودک، خردسال، نوجوان و شب بخیر کوچولو در رادیو، سردبیری نشریات گنبد کبود، صدف و دوست، ریاست فرهنگسرای کودک و مدیریت در شبکه فرهنگ رادیو ازجمله سوابق اجرایی افشین علا نویسنده و شاعر کودک و نوجوان است. علا با انتقاد از کیفیت این روزهای ادبیات‌کودک و نوجوان معتقد است که بعد از دهه70 در تولید کتاب‌های شعر و داستان برای کودکان و نوجوانان دچار ضعف و مشکل شده‌ایم و به ندرت آثار خوب و فاخری در این حوزه تولید شده است. این شاعر و نویسنده و فعال حوزه کودک و نوجوان در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: اغلب آثار تولید شده برای این گروه سنی خاص به لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد و از گنجینه زبان و ادبیات فارسی بهره‌ای نبرده است.
به‌عنوان شاعر، شعر کودک امروز را چطور ارزیابی می‌کنید؟
ما بعد از انقلاب اسلامی شاهد رشد کمی و کیفی در حوزه شعر و ادبیات کودک و نوجوان بودیم. بر تعداد شاعران افزوده شد و شاعران تا دهه۷۰ هم آثار مقبول و خوبی عرضه می‌کردند. این روند تا دهه۷۰ ادامه داشت اما از دهه۷۰ به این طرف شاعران به نوعی دچار یک نوع سهل‌انگاری و سردرگمی شدند و دست به تولید کارهای بازاری زدند. سال‌هاست که در این‌باره ابراز نگرانی کرده‌ام. یکی از دستاوردهایی که در سال‌های بعد از انقلاب در ادبیات کودک داشتیم، ارتقای شعر کودک بود. ولی هرچه گذشت و به‌رغم اینکه شاعران تولید کارشان انبوه‌تر شد، متأسفانه محتوا رو به ضعف گذاشت. هم شاعران و هم ناشران تمرکز و همت خود را برای نشر کارهای بازاری گذاشتند که شاید از نظر ادبی ارزش چندانی نداشته باشند.
البته این موضوع به نوع نگرش اغلب شاعران به شعر کودک هم برمی‌گردد؛ یعنی افرادی که تازه به این عرصه ورود کرده‌اند، فقط جنبه فانتزی قضیه را دیده‌اند و شعر کودک که می‌توانست یکی از حیطه‌های مورد‌توجه و مورد‌افتخار ما باشد این روزها چه در ساختار و چه در مضامین شعر درگیر ابتذال، ضعف و سستی کلام شده است. متأسفانه تولید آثار بی‌رویه و با محتوای ضعیف لطمه بزرگی به ادبیات کودک وارد کرده است. در چنین اوضاعی، نیاز است تا فکری به حال ادبیات، به‌ویژه ادبیات حوزه کودک و نوجوان شود. ما باید میراث‌دار ادبیات کودک باشیم و از تضعیف آن جلوگیری کنیم. به‌نظرم باید زبان فارسی را ساده و روان به کودکان منتقل کنیم تا آنها درک درستی از زبان مادری‌شان داشته باشند، در غیر‌این صورت دچار مشکل خواهیم شد.
شعر کودک و نوجوان باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد و چرا دیگر شاهد تولید آثار ماندگار و تأثیرگذار در این حوزه نیستیم؟
شعر کودک باید ریتم و موسیقی داشته باشد، چون اغلب کودکان به ریتم و موسیقی علاقه خاصی دارند. همچنین بزرگ‌ترین ثروت ایرانیان ادبیات و زبان فارسی است و مهم‌ترین رسالت برای شاعر کودک، برقراری ارتباط با مخاطب و انتقال گنجینه زبان و ادبیات فارسی به او است. برای ایجاد این ارتباط، شاعر باید نگاه خود را با نگاه کودک منطبق کرده و جنس تخیل کودک را بشناسد. زبان خود را با زبان کودک یکسان کند تا در نهایت اثری خلق شود که برای مخاطب جذاب و ماندگار باشد. متأسفانه در ۲دهه اخیر، شاهد روند معکوس در این حوزه بوده‌ایم. این روند معکوس و غفلت به‌خود ما نویسندگان، شاعران و پدیدآورندگان آثار کودک و نوجوان برمی‌گردد. بیشتر از آنکه به معیارهای ثابتی در ادبیات خودمان پایبند باشیم، به بهانه تغییر نسل و ذائقه بچه‌ها به همان نگاه فانتزی و بچگانه اکتفا کرده‌ایم. به جای کودکانه نوشتن به بچگانه نوشتن روی آورده‌ایم. البته فانتزی یکی از ضرورت‌های کار کودک است و آن را نفی نمی‌کنم اما نه اینکه ما شعر و ادبیات کودک را بخواهیم تماما فانتزی ببینیم. این باعث شده که نوع نگاه‌مان به شعر سطحی و دایره واژگان‌مان آسیب‌پذیر باشد و از استواری سخن و معیارهایی که برای ماندگاری یک اثر در ادبیات فارسی وجود دارد غفلت کنیم. این آفتی است که امروزه به ادبیات کودک و نوجوان وارد شده است.
قبلاً در کتاب‌های درسی دوره دبستان اشعار و داستان‌هایی چاپ می‌شد که در عین سادگی به دل می‌نشستند. این اشعار و داستان‌ها با گذشت چند دهه هنوز هم در ذهن دانش‌آموزان آن نسل باقی مانده است اما امروزه وقتی نگاهی به کتاب‌های درسی می‌اندازیم، دیگر آنطور که باید و شاید شاهد آثار ماندگار نیستیم. به اعتقاد شما ضعف کار در کجاست؟
سیاستگذاری‌های اشتباه مسئولان باعث چنین کمبودی در کتاب‌های درسی شده است. من سال‌هاست که منتقد نگاه و رفتار مسئولانی هستم که محتوای کتاب‌های درسی را انتخاب و تدوین می‌کنند. در رابطه با انتخاب محتوای کتاب‌های درسی باید نگاه کارشناسی وجود داشته باشد اما متأسفانه چنین نگاه و رویکردی را شاهد نیستیم. برای بچه‌ها کیفیت اشعار بسیار مهم است، چون همین اشعار جزئی از آموزش آنهاست و حکم قانون را دارد. متأسفانه این روزها کمتر شاهد کیفیت در متون کتاب‌های درسی هستیم. مدتی پیش به‌طور تصادفی متوجه شدم که یکی از اشعار من در کتاب فارسی دبستان به چاپ رسیده است، اما خودم خبر نداشتم. با وجود آنکه آن شعر من مورد‌استقبال بچه‌ها قرار گرفت اما حداقل باید از چاپ شعرم اطلاع پیدا می‌کردم و این هم یکی دیگر از همان رفتار و افکار غیرکارشناسی است. در مجموع ما اگر نگاه کارشناسی شده که منطبق بر نیاز بچه‌ها باشد نداشته باشیم و داستان‌ها و اشعار مناسب در کتاب‌های درسی چاپ نکنیم، ذهن بچه‌ها آسیب خواهد دید.
باتوجه به مشکلات امروزی و ظهور پدیده‌ای به اسم فضای مجازی چگونه می‌توان بچه‌ها را به کتابخوانی عادت داد و فرهنگ مطالعه را در آنها نهادینه کرد؟
مدارس باید وقت‌هایی را به‌عنوان فوق‌برنامه یا در دل برنامه‌های رسمی به کتابخوانی اختصاص دهند. وزارت آموزش‌و‌پرورش باید کتابخانه‌های مدارس را با آثار خوب تجهیز کند تا بچه‌ها به کتابخوانی تشویق شوند. از همه مهم‌تر اینکه مربیان و اولیا کتاب‌های ارزشمند را در اختیار بچه‌ها قرار دهند. البته این قبیل فعالیت‌ها فقط کار آموزش‌و‌پرورش نیست و یک عزم جدی و همگانی را می‌طلبد و همزمان باید بسیاری از نهادها همچون ناشران، صداوسیما و رسانه‌ها هم که مخاطب بیشتری دارند، وارد این عرصه شوند.
باید بخشی از وقت و برنامه‌های خودشان را به موضوع ضرورت احیای کتابخوانی در بین کودکان و نوجوانان اختصاص دهند که البته کار دشواری است. ما فقط مسئولان را مقصر نمی‌دانیم، چراکه فضای مجازی و امکانات مدرن ارتباطاتی مشکلاتی را برای امر کتابخوانی و رسانه‌های مکتوب ایجاد
کرده است. توجه بچه‌ها از کتاب پرت شده و به سمت فضای مجازی گرایش پیدا کرده‌اند که از مشکلات این روزگار است و باید در این‌باره چاره‌اندیشی کرد. یک راه پیشنهادی، تشکیل شورایی است از متخصصان، کارشناسان امر و نمایندگان نهادها و رسانه‌های مرتبط با حوزه کودک و نوجوان تا چاره‌اندیشی کنند و بعد تصمیماتی که گرفته می‌شود به نهادهایی که با کودک و نوجوان سروکار دارند ابلاغ شود.
به تازگی اشعار یا کتاب تازه‌ای روانه بازار کرده‌اید؟
کتاب‌هایی که تولید می‌شود سری‌دوزی یا تولید انبوه هستند و تحمل آن برای من به‌عنوان شاعر کودک و نوجوان که سعی می‌کنم به معیارهای شعر وفادار باشم، دشوار است. با توجه به این موضوع در سال‌های اخیر کمتر فعالیت داشته‌ام. چون نمی‌خواستم کتابم در بین آثاری که فله‌ای در حال چاپ هستند گم شود و به چشم نیاید. آخرین اثرم سال گذشته منتشر شد؛ یکی از اشعارم با عنوان طعم صلوات که تصویرسازی هم شد و دیگری کتاب شعری با 14شعر درباره 14معصوم بوده است.
