انقلاب سودان در ایستگاه آخر

 بامداد روز گذشته عبدالله حمدوک، نخست‌وزیر دولت برآمده از انقلاب سودان استعفا کرد. این استعفا را می‌توان شوکی جدید برای انقلاب متزلزل و نیمه جان سودان به شمار آورد؛ شوکی که شاید آخرین حلقه از کودتای نظامیان علیه انقلاب شهروندان سودانی باشد. حمدوک، نخست‌وزیری که طی ماه‌های اخیر بارها از دخالت‌های نظامیان در امور دولتی انتقاد کرده و گفته بود صلاحیت‌های قانونی از وی سلب شده است در حالی قدرت را ترک کرد که خیابان‌های خارطوم شاهد درگیری‌های شدیدی میان ارتش و معترضان است. این درگیری‌ها تا‌کنون دست‌کم 8کشته و ده‌ها مجروح به‌دنبال داشته است. حمدوک در نطقی ویدئویی که دقایقی پس از اعلام خبر استعفای وی در سطح رسانه‌های سودانی منتشر شد، خطاب به مردم این کشور گفت: سودان روزها و هفته‌های سرنوشت‌سازی‌ را پشت‌سر می‌گذارد. من هر آنچه در توانم بود برای اجرای وعده‌های انقلاب سال2019، ازجمله تامین آزادی و عدالت برای شهروندان انجام دادم اما هیچ‌یک از آن وعده‌ها، به دلایل متعددی محقق نشد. امروز روشن است که باقی ماندن من در قدرت هیچ توجیه قانونی و اخلاقی ندارد. او بدون اشاره به دلایل و جزئیات این تصمیم، در پایان نطق خود افزود: امیدوارم فردی که پس از من این امانت ملی را بر عهده می‌گیرد در پایان دادن به چند‌دستگی‌ها و بازگرداندن ثبات به سودان موفق باشد.

نخست‌وزیری که تنها ماند
حمدوک یکی از کارمندان سازمان ملل بود که پس از انقلاب و تحولات داخلی سودان در سال2019، مسیر زندگی‌اش تغییر کرد و به‌عنوان نخست‌وزیر مورد توافق همه احزاب و بازیگران سیاسی انتخاب شد. بسیاری گمان می‌کردند حمدوک ازجمله شخصیت‌هایی است که با انقلاب سودان، ستاره بختش صعود کرده و به چهره‌ای ماندگار در تاریخ معاصر این کشور تبدیل خواهد شد. اما گذشت زمان ثابت کرد حمدوک تنها یکی از قربانیان این انقلاب بود. اگرچه نخست‌وزیری حمدوک در ابتدا با اقبال چشمگیری در میان گروه‌های سیاسی و حتی بخش‌هایی از جامعه سودان همراه شد، اما کودتای ژنرال برهان، فرمانده ارتش سودان در مهر ماه سال‌جاری همه معادلات را تغییر داد. حمدوک پس از برکناری اجباری توسط شورای نظامیان در مهر ماه اعلام کرد از طریق تاسیس حزبی سیاسی، مبارزات مدنی علیه کودتاچیان را ادامه خواهد داد. اما او تنها با گذشت چند روز و در سایه رایزنی‌های پشت پرده، حاضر شد ریاست دولت جدید این کشور را در چارچوب توافقی با ژنرال برهان و سایر فرماندهان ارتش سودان بپذیرد. به‌عبارت ساده‌تر، حمدوک برای باقی ماندن در قدرت با همان کودتاچیانی که او را برکنار کرده بودند به توافق رسید. روزنامه العربی الجدید می‌نویسد: دیپلمات تازه کار در عرصه سیاست، از این مقطع به بعد حمایت‌ شهروندان و احزاب سیاسی سودان را از دست داد. توافق سال2020 برای تشکیل دولت ائتلافی در چارچوب همکاری با شورای نظامیان، بدون شک مهم‌ترین اشتباه زندگی سیاسی حمدوک بوده است. این اشتباه به اندازه‌ای سرنوشت‌ساز بود که حتی برخی رسانه‌های انقلابی سودان، به‌رغم تشدید اختلافات حمدوک با نظامیان در ماه‌های بعد، او را شخصیتی خائن و فروشنده آرمان‌های انقلاب توصیف می‌کردند. به این ترتیب، حمدوک در میانه انقلابیون و کودتاچیان قرار گرفت؛ درحالی‌که حمایت‌های انقلابیون را از دست داده بود و هرگز نتوانست با کودتاچیان به توافقی پایدار دست یابد.

شکست مجدد انقلاب‌ها در جهان عرب
انقلاب2019 سودان بخش از تحولات بزرگی است که طی سال‌های اخیر به موج دوم انقلاب‌های بهار عربی مشهور شده است؛ تحولاتی ازجمله خیزش اجتماعی در لبنان، تجمعات خیابانی در اردن و البته اعتراضات گسترده شهروندان الجزایری که سقوط دولت بوتفلیقه را پس از ده‌ها سال به‌دنبال داشت. نقطه آغاز انقلاب سودان به تصمیم دولت عمر البشیر برای افزایش ناگهانی قیمت حامل‌های انرژی و برخی مواد غذایی اساسی ازجمله نان در اواخر سال2018 بازمی‌گردد. این تصمیم اعتراضات پراکنده‌ای را در برخی شهرهای سودان به‌دنبال داشت که به‌تدریج  بخش بزرگ‌تری از جامعه را با خود همراه کرد. شهروندان سودانی که در جریان اعتراضات خود، مجموعه‌ای از نیروهای صنفی، سیاسی و رسانه‌ای را به‌عنوان تنها سخنگویان معتبر انقلاب انتخاب کردند، برای نخستین بار طی سال‌های گذشته شعارهای تندی را علیه فساد و ناکارآمدی اقتصادی دولت البشیر سر دادند. اگرچه این اعتراضات مسالمت‌آمیز بود اما با پاسخ تند و خشونت‌آمیزی از سوی ارتش و نیروهای امنیتی سودان روبه‌رو شد تا جایی که ده‌ها تن کشته و صدها نفر مجروح یا دستگیر شدند. با این حال دولت سودان نتوانست موج گسترده نارضایتی‌های اجتماعی را مهار کند و نزدیک به 3ماه بعد از اعتراضات، همراه با استعفای البشیر سقوط کرد.
انقلاب سودان همانطور که خیلی زود به نتیجه رسید، با سرعتی فراتر از انتظار هم از مسیر اصلی خود منحرف شده و در دام کودتاچیان قرار گرفت. روزنامه گاردین در این‌باره می‌نویسد: سقوط دولت سودان در سال2019 تنها به‌معنای سقوط عمر البشیر و حلقه نزدیکان بود. درحالی‌که سایر فرماندهان قدرتمند ارتش ازجمله ژنرال برهان در موضع خود باقی مانده و به‌تدریج زمینه را برای سیطره کامل خود بر قدرت مهیا کردند. این روند تا حد زیادی یادآور الگوی شکست انقلاب مصر است؛ انقلابی که اگرچه به حکومت دیرین حسنی مبارک پایان داد، اما نتوانست سیطره نظامیان را بر تمام شئون سیاسی، اقتصادی و قضایی مصر متوقف کند. در نتیجه، تنها یک سال بعد با کودتایی خونین روبه‌رو شد. شورای نظامیان سودانی با رفتاری مشابه همتایان مصری خود به‌تدریج عرصه را بر دولت برآمده از انقلاب تنگ کردند و علیه آن وارد عمل شدند. کودتای اول آنان به‌دلیل مخالفت‌های گسترده داخلی و خارجی بی‌نتیجه ماند و منجر به تشکیل دولت ائتلافی با عبدالله حمدوک شد. اما این بار به‌نظر می‌رسد عزم ارتش برای پایان دادن به انقلاب سال2019 جدی است. نظامیان سودان طی هفته‌های اخیر اقدامات بی‌سابقه‌ای برای سرکوب هرگونه اعتراضات خیابانی علیه کودتای احتمالی انجام داده‌اند؛ از قطع کامل اینترنت گرفته تا حضور ارتش با تجهیزات زرهی در خیابان‌ها. با این حال استعفای حمدوک و شکست دولت ائتلافی سودان باز هم واکنش بسیار تندی از سوی جامعه جهانی و مخصوصا آمریکا و اروپا به‌دنبال داشته است.

مرد شماره یک کودتای سودان

ژنرال برهان 61ساله، متولد یکی از شهرهای فقیر نشین شمال سودان، از خانواده‌ای متمایل به آیین‌های تصوف است. او تحصیلات اولیه را در زادگاه خود به پایان رساند و در ادامه وارد دانشگاه ارتش شد. برهان ازجمله فرماندهان نظامی سودانی به‌حساب می‌آید که سیر پیشرفت طبیعی در ساختار ارتش سودان داشته است؛ از سربازی در میادین جنگ دارفور گرفته تا فرماندهی میان رتبه و در نهایت، فرماندهی نیروی زمینی. برهان به استثنای چند دوره آموزش نظامی در مصر و اردن، هیچ اقامت بلندمدتی را در خارج از سودان نداشته است. او پس از انقلاب سال2019 و سقوط دولت عمر البشیر به‌عنوان رئیس شورای نظامی که مسئولیت انتقال قدرت را برعهده داشت انتخاب شد. اگرچه اختیارات این شورا براساس قانون اساسی سودان بسیار محدود است اما برهان با گذشت زمان، نفوذ خود در مراکز قدرت را افزایش داده و به بازیگری‌‌کلیدی در معادلات این کشور تبدیل شد. به‌گزارش شبکه الجزیره، ژنرال برهان نقش اساسی در اتخاذ تصمیمات سرنوشت‌سازی‌ ازجمله سرکوب خونین اعتراضات مردمی، قطع اینترنت سودان به‌مدت چند روز و برکناری عبدالله حمدوک از ریاست دولت داشته است و بر این اساس به‌نظر می‌رسد او سودای ریاست‌جمهوری مادام‌العمر (تکرار تجربه عمر البشیر) را در سر می‌پروراند.