پای از دار کشیده‌اند

پرنیان سلطانی- خبر‌نگار

اگر چین، ژاپن و کره را با «چاپستیک»هایشان می‌شناسند، اگر مصر با مجسمه‌های مینیاتوری به شکل اهرام برای گردشگران شناخته شده است، اگر هندی‌ها، گلدوزی شیشه‌ای‌شان معروف است و اگر بهترین صنایع‌دستی یونان، جواهرات و زیورآلات منحصر‌به‌فردش به‌حساب می‌آید، در نگاه دنیا نام کشور ما با فرش ایرانی گره خورده است؛ هنر دستی که از دیرباز تا به امروز در سرتاسر کشور تولید شده و علاوه بر ایرانی‌ها، برای بسیاری از مردم دنیا دارای ارزش و اعتبار است اما مدتی است که حال این صنایع‌دستی بی‌نظیر چندان خوش نیست. عوامل مختلفی دست به‌دست هم داده‌اند تا تولید فرش ایرانی در 2دهه اخیر از 6میلیون مترمربع به کمتر از 2میلیون مترمربع کاهش یابد و صادرات فرش از یک‌میلیارد‌و200میلیون دلار در سال، به 60میلیون دلار (با توجه به ارزش، متراژ و نوع فرش) برسد. با این حال اما هنوز هم صنعت فرش در استان‌های مختلف کشور در جریان است و صدها هزار نفر با گره زدن بر تار و پود قالی، روزگار می‌گذرانند. در این گزارش سری به قطب‌های تولید فرش کشور زده‌ایم تا ببینیم اوضاع بافت فرش در این استان‌ها به چه صورت است و در نهایت چه تعداد هنرمند ایرانی با این هنر دست جهانی سر‌و‌کار دارند.

تبریز؛ پایتخت فرش دستباف جهان
فرقی نمی‌کند هر کدام از ما تا چه اندازه از فرش دستباف و ریزه‌کاری‌هایش سر‌در‌بیاوریم، به هر حال همه ما نام فرش تبریز و فرش هریس را شنیده‌ایم. تبریز در سال1394 به‌عنوان پایتخت فرش دستباف جهان در یونسکو به ثبت رسید و به همین مناسبت اگر نگوییم آذربایجان‌شرقی قطب قالی‌بافی ایران است، حتما یکی از قطب‌های تولید فرش دستباف کشور به‌حساب می‌آید. تبریز یک بازار فرش قدیمی و بسیار زیبا دارد که در آن می‌توان انواع و اقسام طرح و نقش‌های بافته شده در 19شهرستان و روستای استان را مشاهده کرد. هم‌اکنون حدود 500هزار نفر در این استان شمال‌غربی کشور به بافندگی فرش مشغول هستند که از این تعداد فقط 50هزار نفر بیمه قالی‌بافی  دارند.
 
اصفهان؛ در جایگاه دوم
اگر قطب‌های فرش دستباف کشور را براساس تعداد بافنده‌ها طبقه‌بندی کنیم، استان اصفهان بعد از آذربایجان‌شرقی در جایگاه دوم قرار دارد. هم‌اکنون 280هزار بافنده در این استان مشغول به کارند که فعالیت این افراد سال گذشته منجر به صادرات 2میلیون‌و540هزار و 8‌دلار فرش دستباف اصفهان شد. شهرهای مختلف استان اصفهان در دوره صفویه از مراکز مهم بافت فرش دستباف در ایران بود و هم‌اکنون شهرهایی مثل نائین، کاشان، اردستان، جوشقان و...، طرح‌های مختلفی ازجمله عمارت چهل‌ستون، مدرسه چهارباغ، مسجد امام و دیگر جاذبه‌های استان اصفهان را روی قالی‌های خوش نقش و نگار می‌برند.

فرش‌های ثبت‌جهانی آذربایجان‌غربی
آذربایجان‌غربی هم با داشتن 224واحد کارگاه تولید فرش دستباف و کارگاه‌های خانگی و همچنین 72هزار بافنده، یکی دیگر از قطب‌های تولید فرش کشور به‌حساب می‌آید. اینطور که رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان‌غربی می‌گوید، طرح‌های قبا، ماهی، نقشه، افشار و فرش تمام ابریشم ازجمله فرش‌های دستباف این خطه است. فرش‌های ریز ماهی خوی و افشار تکاب در شمال و جنوب این استان در سال1389 ثبت ملی شده و فرش بافته شده در خوی نیز سال1392 به ثبت جهانی رسیده است. البته فرش افشار تکاب امسال به ثبت جهانی هم رسید. براساس آخرین آمار، سالانه 290هزار مترمربع فرش دستباف در این استان تولید شده و به بازار داخلی و خارجی صادر می‌شود.

خراسان بزرگ؛ مرکز تولید فرش دستباف
و اما در میان قطب‌های قالی‌بافی کشور، نام استان‌های خراسان‌رضوی، خراسان‌شمالی و خراسان‌جنوبی به چشم می‌آید. بدون شک در بین شهرهای این سه استان، هیچ شهری به اندازه مشهد در تولید فرش دستباف شناخته شده نیست اما علاوه بر مشهد، شهرهای دیگر ازجمله بیرجند، سبزوار، بجنورد، فردوس و قائنات نیز در تولید فرش ید‌طولایی دارند. هم‌اکنون 40تا 45هزار قالی‌باف در خراسان‌رضوی وجود دارد که سالانه بین 30تا 35هزار مترمربع تولید دارند. از خراسان‌جنوبی هم خبر می‌رسد که 50هزار بافنده در این استان مشغول به کارند که از این تعداد فقط 8درصد بیمه هستند و 92درصد دیگر متأسفانه بیمه ندارند. آمارهای خراسان‌شمالی هم نشان از فعالیت 26هزار قالی‌باف در این استان دارد.

شیراز؛ شهر فرش‌های ترنج‌دار!
در نهایت به استان فارس می‌رسیم؛ استانی که سابقه بافت فرش دستباف در آن و به‌ویژه شهر شیرازش به قرن سوم هجری قمری می‌رسد! در این استان علاوه بر شهر شیراز که به نوعی معدن تولید فرش دستباف به‌حساب می‌آید، در شهرهای نی‌ریز و استهبان هم کارگاه‌های بسیاری در حوزه بافت فرش فعال است. این استان هم‌اکنون 50هزار بافنده دارد که مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف روستایی استان فارس می‌گوید تا همین 15- 10سال پیش، تعداد بافندگان فرش بسیار بیشتر از این رقم بود. در سال1385 این استان بیش از 185هزار بافنده داشته که بیشتر آنها بنا به دلایل مختلف ازجمله نبود حمایت کافی از پای دار قالی برخاسته و شغل دیگری را برای خود انتخاب کرده‌اند.