پایان جنگ افغانستان؛ پایان گوانتانامو؟

سمیرا مصطفی نژاد- روزنامه‌نگار
بسیاری از زندانیان گوانتانامو بدون داشتن اتهامی مشخص و بدون برگزاری دادگاه، سال‌هاست در این زندان حبس شده‌اند.
«ابوزبیده»، یکی از زندانیانی که از سال2001 بدون هیچ اتهام مشخصی در گوانتانامو محبوس شده، دست از تلاش برای آزادی خود برنداشته است. او یکی از ده‌ها زندانی است که از سال2001 به بعد بدون هیچ اتهام مشخصی بدترین شکنجه‌ها را در گوانتانامو متحمل شده‌اند. اکنون با خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، علاوه بر قدرت گرفتن احتمال آزادی این زندانی و دیگر بیگناهان گوانتانامو، فرصتی مناسب برای تعطیلی این نماد نقض حقوق بشر هم به‌وجود آمده است.
وکلای ابوزبیده که یکی از «زندانیان با ارزش بالای» سازمان جاسوسی آمریکا(سیا) محسوب می‌شده، در یک پرونده جدید با اتکا به پایان حضور نظامی آمریکا در افغانستان و همچنین با تکیه بر این حقیقت که شاکله اصلی گروه القاعده که حملات 11سپتامبر2001 را ترتیب داده بود به کل نابود شده، هرنوع توجیه حقوقی برای محبوس نگه‌داشتن او را زیر سؤال برده‌ و درخواست آزادی فوری او را داده‌اند. ابوزبیده چند‌ماه پس از حملات 11سپتامبر دستگیر شد و برای 4سال در زندان‌های مخفی سازمان سیا در تایلند و مجارستان محبوس بود و بعد به گوانتانامو منتقل شد. این زندانی به‌گفته وکلایش در 2دهه گذشته در معرض وحشتناک‌ترین رفتارها و شکنجه‌هایی که در قالب جنگ علیه تروریسم توجیه می‌شده قرار گرفته است. ابوزبیده به موش آزمایشگاهی برنامه روانشناختی بازجویان گوانتانامو تحت‌عنوان «بازجویی بهبودیافته» تبدیل شد. در قالب این برنامه، ابوزبیده در عرض یک‌ماه 83بار غرق مصنوعی را تجربه کرد، روزهای متوالی مانع از خواب او می‌شدند و یا او را در جعبه‌هایی تابوت مانند محبوس می‌کردند.
با وجود تمامی این شکنجه‌ها، هرگز هیچ اتهامی مبنی بر دست داشتن در حمله به برج‌های دوقلو علیه او مطرح نشده است. ابوزبیده حتی عضو القاعده نبوده است. درعوض اتهام او دست داشتن در حملاتی است که در قالب جنگی که اکنون به پایان رسیده، در افغانستان رخ داده است. به نوشته روزنامه گاردین، وکلای ابوزبیده معتقدند اصرار مقام‌های آمریکایی بر ادامه داشتن نبرد با القاعده در شرایطی که جو بایدن پایان جنگ آمریکا در افغانستان را اعلام کرده، نوعی توجیه فریبکارانه برای محبوس نگه داشتن موکلشان است. نباید فراموش کرد که درحال حاضر تمامی رهبران القاعده که در حملات 11سپتامبر دست داشته‌اند، ازجمله اسامه بن‌لادن یا کشته شده‌ یا دستگیر شده‌‌اند. تنها فرد باقی‌مانده، جانشین بن‌لادن یعنی «ایمن‌الظواهری» است که احتمال مرگ او به‌دلیل ابتلا به بیماری بسیار بالاست.

زندانیان ابدی
در طول سال‌های گذشته از حدود 800زندانی محبوس در گوانتانامو، فقط 39نفر در این زندان امنیتی باقی مانده‌اند که در پرونده حدود 30نفرشان، هیچ جرمی قید نشده است. این افراد با نام «زندانیان ابدی» شناخته می‌شوند. بعضی از آنها مانند ابوزبیده یا معاذ حمزه‌العلوی، حدود 20سال از زندگی خود را در این زندان سپری کرده‌اند. معاذ حمزه‌العلوی برخلاف ابوزبیده، حتی در جنگ با آمریکا در افغانستان هم شرکت نداشته است. او را نیروهای ارتش پاکستان دستگیر کرده و به آمریکایی‌ها فروخته‌اند.
درحال حاضر به‌جز «خالد شیخ‌محمد» مغز متفکر حملات 11سپتامبر2001 و 4دستیار او که در انتظار برگزاری جلسات دادگاه هستند، 10زندانی هیچ اتهامی ندارند، بیگناهی این افراد توسط سازمان‌های دولتی اثبات شده و در انتظار آزادی هستند. 10نفر دیگر نیز همچنان در انتظار رسیدگی به پرونده‌های خود در دادگاه هستند. یکی از زندانیان هم روزهای پایانی محکومیت خود را سپری می‌کند و اوایل سال 2022 آزاد خواهد شد. مابقی زندانیان برای مدتی نامشخص، بدون اتهام و دادگاه محبوس شده‌اند. نکته جالب اینجاست که بیشتر زندانیان باقی‌مانده در گوانتانامو، در مقایسه با زندانیان آزاد‌شده‌ای که امروز به‌ویژه در افغانستان فعالیت‌های سیاسی خود را از سر گرفته‌اند، پرونده پاک‌تری دارند.

مناقشه بر سر گوانتانامو
اساس قانونی گوانتانامو از سال2001 به بعد و پس از تصویب مجوز استفاده از نیروهای نظامی در جنگ علیه تروریسم توسط کنگره آمریکا بنا نهاده شد و رئیس‌جمهور آمریکا این قدرت را به دست آورد که افراد را بدون داشتن اتهامی مشخص و بدون برگزاری دادگاه زندانی کند. اما جزئیاتی درباره منقضی شدن قدرتی که به دولت آمریکا داده شده، وجود ندارد. همچنین مشخص نیست که آیا دولت آمریکا اجازه توجیه محبوس بودن طولانی‌مدت و شاید ابدی زندانیان در گوانتانامو را به بهانه جنگ جهانی علیه تروریسم دارد یا خیر. از این‌رو خروج آمریکا از افغانستان پرسش‌های حقوقی زیادی را درباره ماهیت وجودی گوانتانامو و زندان‌های مشابه به‌وجود آورده است. فعالان حقوق بشر، خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان را فرصتی مناسب برای جو بایدن می‌دانند تا تعهد سیاسی سال2020 خود را برای تعطیلی گوانتانامو عملی سازد. اما گروهی از کارشناسان معتقدند بازگشت طالبان به قدرت و حضور چندین نفر از اسرای سابق گوانتانامو در دولت جدید افغانستان، موانعی جدید بر سر راه تعطیلی این زندان ایجاد کرده است. در پایان دوره ریاست‌جمهوری جورج بوش، در سال2008، اجماع عمومی در آمریکا برای بسته شدن گوانتانامو وجود داشت و حتی رئیس‌جمهوری بعدی، باراک اوباما وعده بستن زندان را داد. این وعده اما با انتقاد کنگره و جمهوریخواهان مواجه شد و هرگز عملی نشد. دولت جورج بوش تا پایان سال2008 حدود 540زندانی و دولت باراک اوباما تا پایان سال2017 حدود200زندانی را از گوانتانامو خارج کردند. دونالد ترامپ هم در دوره ریاست‌جمهوری خود وعده داد گوانتانامو را مملو از «آدم‌های بد» خواهد کرد و طی 4سال تنها یک‌نفر را آزاد کرد. از زمان به قدرت رسیدن جو بایدن در آمریکا اما دست‌کم 6زندانی از گوانتانامو به کشورهای دیگری منتقل شده‌اند. با این همه درحال حاضر بسیاری از جمهوریخواهان همچنان باور دارند آزادسازی زندانیان گوانتاناموی آمریکا را در معرض خطر قرار می‌دهد و وزارت دادگستری آمریکا هم تأکید دارد آمریکا اجازه حبس نامحدود متهمان به تروریسم را دارد.