نامهربانی با یادگار‌های نصف جهان

محمد باریکانی- دبیر گروه زیست‌بوم

روز اصفهان به پایان رسیده است. زاینده‌رود خشکیده و چهارباغ عباسی اصفهان برای تبدیل شدن به پیاده‌راه بی‌روح و سنگفرش شده زیر و رو شده تا جریان زندگی در این خیابان تاریخی به‌هم بریزد. بولدوزرها حریم درجه یک میدان نقش‌جهان اصفهان را درست پشت مسجد شیخ لطف‌الله نقض و به بهانه خیابان‌کشی، خانه‌های تاریخی را با خاک یکسان کردند. ترک‌های عمیق بر تن پل‌های تاریخی خواجو و چوبی و سی‌و‌سه پل به‌دلیل خشکیدگی زنده‌رود و فرونشست زمین ایجاد شده است. کرونا هم که ناگهان سر برآورد و قطب نخست گردشگری ایران در میان مقاصد جهانی گردشگران را به‌طور کامل خالی از گردشگر کرد. فروشگاه‌های صنایع‌دستی نقش‌جهان متروک شده‌اند و ترک‌هایی که به جان میدان نقش‌جهان افتاده و سقف بخش‌هایی از بازار تاریخی دور این میراث جهانی را نیز به آستانه فروپاشی رسانده است، مرثیه تلخ و غم‌انگیزی است که می‌توان حالا در روز بنا‌نهادن نخستین خشت شکل‌گیری شهر اصفهان، آن هم درصورت فلکی قوس که نشان شکل‌گیری شهر اصفهان در نخستین روز از‌ ماه آذر است بر آنچه بر مقصد اسطوره‌ای گردشگری ایران رفته است، گریست.

خیابان‌های خطرناک برای آثار تاریخی
همین 3هفته قبل بود که لودرها خانه قاجاری ثبت ملی شده و ارزشمند امام جمعه اصفهان را درست در همسایگی مسجد جامع اصفهان تخریب کردند. محمدمهدی کلانتری از فعالان میراث فرهنگی اصفهان به همشهری می‌گوید، خانه امام جمعه یکی از بناهای باارزش شهر اصفهان بود که 3حیاط داشت و حالا یک حیاط آن به‌طور کامل تخریب شده و دیوارهای خانه نیز برچیده شده است. این اتفاق3هفته پیش از فرارسیدن روز اصفهان افتاده است.
بناهای تاریخی شهر اصفهان و حتی بافت‌های تاریخی این شهر نیز هر بار با تهدید تازه‌ای مواجه می‌شوند. خیابان‌کشی‌های مختلف در بافت‌های تاریخی اصفهان، تخریب زنجیره‌ای خانه‌های تاریخی این شهر را سرعت بخشیده است. گذر آقانجفی همان خیابانی است که 4سال قبل از دل خانه‌های تاریخی واقع در حریم درجه یک میدان نقش‌جهان اصفهان عبور کرد و ادامه ساخت آن با تصمیم شورای‌عالی معماری و شهرسازی منتفی شد، اما کار از کار گذشته بود و تعداد زیادی از خانه‌های تاریخی این بافت فروریخته بودند. بافت تاریخی واقع در جبهه شرقی مسجد جامع اصفهان نیز از هجوم لودرها در امان نماند. خیابانی که در بافت تاریخی جویبار اصفهان کشیدند ده‌ها خانه تاریخی را از دم تیغ لودرها رد کرد و آب از آب هم تکان نخورد. این خیابان هم درست در زمان احداث گذر آقانجفی احداث و تخریب خانه‌های تاریخی اصفهان را شدت داد.
محمدمهدی کلانتری، فعال میراث فرهنگی اصفهان که در دوران احداث گذر آقانجفی تلاش زیادی برای توقف طرحی که حریم درجه یک میدان نقش جهان را ویران می‌کرد داشت، حالا به همشهری می‌گوید: خانه‌های تاریخی پشت مسجد رحیم‌خان هم در حال تخریب است و در تازه‌ترین اتفاق یک بنای قاجاری دیوار به دیوار این مسجد تاریخی تخریب شد و جای آن یک سازه نوساز نشست.
او می‌گوید: خیابان چهارباغ را هم که سنگفرش کردند و حتی حوض و سنگفرش تاریخی خیابان را هم بدون مطالعات باستان‌شناسی زیر بتن دفن کردند. در همین خیابان تاریخی اصفهان، مجوز ساخت یک هتل و یک مجتمع تجاری را به ارتفاع 22متر و آن دیگری در حریم نقش جهان به ارتفاع 9و نیم متر صادر کردند. خانه نایل متعلق به دوره صفوی هم که 3سال قبل تخریب شد.

پیشرفت ترک‌ها در بناهای تاریخی
پل‌های تاریخی اصفهان در جهان زبانزد است. زاینده‌رود که خشکید، دیگر آب به پایه پل‌ها نرسید. آبخوان‌ که خشکید، دیگر زمین هم طاقت تحمل بار تاریخی را ندارد و فرونشست زمین هم مزید بر علت شده است تا پل‌های صفوی اصفهان یک به یک ترک بخورند و دلهره فروریختن آنها هر روز بیشتر شود. کلانتری می‌گوید: دستگاه تی‌بی‌ام مترو هم به سی‌و‌سه پل آسیب زد؛ چون از مسیر منحرف شد و با پی بنای سی‌وسه پل برخورد کرد.
همین سال گذشته بود که مرمت غیراصولی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان هم رنگ از چهره نقش‌جهان گرفت و یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی و ثبت جهانی شده این میدان را به‌خطر انداخت.
اما شاهین سپنتا که پیگیری‌های او موجب شد نخستین روز آذرماه روز اصفهان نامگذاری شود، حالا پس از گذشت 11سال از بنا نهادن سنگ‌بنای روز اصفهان چه نظری درباره این شهر تاریخی دارد؟ او می‌گوید: کارشناسان میراث‌فرهنگی در بخش دولتی اعتقاد دارند که هنوز آثار تاریخی اصفهان تأثیری از فرونشست زمین نگرفته‌اند و مدعی هستند ترک‌هایی که بر آثار تاریخی اصفهان نمایان شده با توجه به قدمت بناهای تاریخی اصفهان طبیعی است. اما کارشناسان مستقل و مهندسین مرمت و متخصصان سازه در خارج از مجموعه میراث‌فرهنگی که آثار تاریخی شهر اصفهان را پایش و رصد می‌کنند، معتقدند فرونشست زمین تأثیر خود را بر بناهای تاریخی اصفهان گذاشته است و به‌تدریج شاهد ایجاد ترک‌های جدید و عمیق‌تر شدن آنها هستیم؛ تا جایی که هر اندازه این ترک‌ها مرمت شود، باز هم ادامه می‌یابند.
به‌گفته شاهین سپنتا، ترک‌های روی پل چوبی، پل خواجو و مساجد تاریخی اصفهان، ترک‌های فعال هستند که بر جان دیگر آثار تاریخی شهر اصفهان نیز افتاده‌اند. میراث‌فرهنگی نیز تنها اقدام به مرمت موضعی ترک‌ها می‌کند که خود تلاشی خطرناک برای پوشاندن آنهاست؛ چون بیننده را فریب می‌دهد که بنا مشکل ندارد؛ درحالی‌که ترک‌ها در حال پیشرفت در بناهای تاریخی هستند.

زنگ خطر برای گردشگری اصفهان
پیشنهاد‌دهنده اصلی نامگذاری روز اول آذرماه به‌عنوان روز اصفهان حالا به همشهری می‌گوید: بافت‌ها و خانه‌های تاریخی شهر اصفهان تحت عناوین مختلف پروژه‌های عمرانی مثل خیابان‌کشی و بازسازی تخریب می‌شوند. خانه‌ تاریخی نایل و خانه تاریخی نواب هم در این سال‌ها به همین بهانه تخریب شدند. گذر آقانجفی هم که تعداد زیادی از خانه‌های قدیمی و تاریخی محله واقع در پشت میدان نقش جهان را تخریب کرد با همین بهانه احداث شد.
او از رها شدن و تخریب تدریجی کارخانه ریسباف اصفهان که قرار بود تبدیل به موزه منطقه‌ای اصفهان شود، خبر داده و گفته است که به‌دلیل بی‌توجهی‌ها روزبه‌روز بر حجم تخریب کارخانه ریسباف افزوده می‌شود؛ درحالی‌که نه این کارخانه ثبت ملی شده را مرمت می‌کنند و نه اجازه حضور متخصصان و فعالان میراث فرهنگی را برای تهیه یک گزارش می‌دهند.
او می‌گوید: در اصفهان گروه‌های مختلف از مالکین خصوصی گرفته تا برخی مالکین سهامی عام همچون بانک‌ها و دیگر نهادها به آثار تاریخی لطمه می‌زنند. به‌گفته سپنتا، سقف‌های بازار تاریخی اصفهان سیاه شده و در حال ریزش است. اگر در این بازار قدم بزنید با چهره بسیار نابسامانی از بازار بزرگ اصفهان که زمانی در دنیا بی‌نظیر بود، مواجه می‌شوید. اصفهان با این توضیحات در شرایطی روز خود را پشت سر گذاشته است که این مقصد مهم گردشگری ایران در جهان دیگر حال و روز مساعدی ندارد. شرایط اقلیمی، ریزگردها، آلودگی هوا، فرونشست زمین و نامهربانی با آثار تاریخی ممکن است به آرامی این مقصد مهم گردشگری ایران را از بسته سفرها کنار بگذارد و مهم‌ترین منبع ارزآوری و اشتغال صنعت توریسم ایران را از خاطره‌ها محو‌کند.