گشایش دوباره دروازه ملل در چابهار

بندر چابهار بعد از سلطه طالبان بر افغانستان با محوریت واردات ایران و جذب محموله‌های روسیه و آسیای میانه فعالیت می‌کرد، اما اکنون خبرها حاکی از این است که امارت اسلامی طالبان زیرفشارهای اقتصادی، خواستار برقراری رابطه اقتصادی و دیپلماتیک با هند شده که این می‌تواند فرصت دوباره‌ای برای تسریع توسعه در بندر استراتژیک چابهار باشد.
به گزارش همشهری، اواسط تابستان امسال بود که هند پیشنهاد تشکیل کارگروه چهارجانبه با حضور ایران، هند، افغانستان و ازبکستان را برای گفت‌وگو در مورد استفاده مشترک از بندر چابهار مطرح کرد، اما چندی بعد، وقتی طالبان کل خاک افغانستان را به سلطه خود درآورد، مقامات وزارت امور خارجه هند اعلام کردند که افغانستان تحت حاکمیت طالبان، بخشی از گروه چهارجانبه هند، ایران و ازبکستان برای استفاده از بندر چابهار نخواهد بود و اگرچه این کریدور همچنان برای هند در اولویت است، اما در مذاکرات بندر چابهار، افغانستان حضور نخواهد داشت. حالا اما، در شرایطی که 3‌ماه از تغییر نگاه هند به بندر چابهار و ارسال محموله به افغانستان می‌گذرد، خبرها حاکی از آن است که با درخواست طالبان مبنی بر روابط دیپلماتیک و اقتصادی با هند، فرایند برگشت فعالیت‌های بندری هند در چابهار آغاز شده و این بندر در حال بازگشت به مأموریت استراتژیک خود است.

اهمیت چابهار
هند در چارچوب استراتژی کلان خود، افغانستان را در حلقه دوم استراتژیک خود تعریف کرده است که دروازه ورود این کشور به آسیای مرکزی به‌شمار می‌رود. همچنین، اهمیت افغانستان برای هند از این ‌جهت است که می‌تواند با توسعه نفوذ در این کشور، عمق استراتژیک رقیب منطقه‌ای خود یعنی پاکستان را به چالش بکشد. تلاش‌های هند برای توسعه بندر چابهار، معاهده سه‌جانبه تهران 2016میان 3کشور ایران، هند و افغانستان، سرمایه‌گذاری‌های چشمگیر این کشور در زیرساخت‌های افغانستان در دوران حضور نیروهای خارجی و همچنین همکاری‌های امنیتی با دولت‌های کرزی و غنی، همگی در این چارچوب قابل ارزیابی هستند. در این رابطه بندر شهیدبهشتی چابهار یک گلوگاه مهم برای تحقق اهداف اقتصادی سیاسی هند در افغانستان در مقابل چین و پاکستان بوده است؛ زیرا چین، برخلاف هند از مسیر تنگه واخان دسترسی زمینی مستقیم به افغانستان دارد و این کشور را در چارچوب مسیر ترانزیتی کلان خود، یعنی پروژه یک کمربند و یک‌راه می‌بیند. با این تفاصیل، به لحاظ استراتژیک، 2پروژه ترانزیتی مهم در این منطقه وجود دارد؛ پروژه کریدور اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) و پروژه سه‌جانبه ایران-هند - افغانستان.
در اولی چین و پاکستان در کنار افغانستان ایفای نقش می‌کنند و در دیگری، هند و ایران، بازیگران اصلی در کنار افغانستان هستند. پروژه نخست که قدیمی‌تر است، از بندر گوادر در جنوب پاکستان آغاز و تا شمال پاکستان کشیده شده و به استان سین‌کیانگ چین می‌رسد. ابتکار دوم، یعنی بندر چابهار را درواقع هند برای رقابت با CPEC پیگیری می‌کرد که در سال2016 در سفر نخست‌وزیر نارندرا مودی به تهران، در قالب موافقتنامه سه‌جانبه ایران-هند-پاکستان متجلی شد. این پروژه قرار بود بندر چابهار را از مسیر راه‌آهن به زاهدان و زابل و سپس از مسیر بزرگراه زرنج- دلارام به خاک داخلی افغانستان متصل کند و هدف نهایی آن‌هم فراهم کردن دسترسی امن، سریع و ارزان هند به آسیای مرکزی در مرزهای شمالی افغانستان و اتصال کشورهای محصور در خشکی آسیای میانه به آب‌های آزاد از مسیر ایران بود.
 با تحقق این ابتکار، هند که مرز زمینی مشترکی با افغانستان و آسیای مرکزی ندارد، می‌توانست به‌واسطه بندر چابهار به حلقه دوم کلان استراتژی خود که آسیای مرکزی و افغانستان بود متصل شود و کالاهای خود را به آنجا صادر کند؛ اما همه این معادلات، با علم شدن امارت اسلامی طالبان با چالش مواجه شد.

چرخش تحولات بر محور چابهار
با سقوط غیرمنتظره ارگ کابل در تابستان امسال، عملاً صحنه رقابت میان 2پروژه حمل‌ونقل مهم منطقه دگرگون شد؛ زیرا از 3مقامی که قرارداد سه‌جانبه 2016برای توسعه بندر چابهار را امضا کردند، رئیس‌جمهور افغانستان از کشور فرار کرد و دیگر مسئولیتی ندارد، نخست‌وزیر هند، بزرگ‌ترین دشمن و رقیب خود را در کابل بر سر کار می‌بیند و حسن روحانی نیز دوران مسئولیتش به سر آمده است.
در این وضعیت، همه تحلیل‌ها حاکی از این بود که دوران رقابت پروژه ترانزیتی بندر چابهار با بندر گوادر، تا آنجا که به دسترسی این دو به افغانستان مربوط می‌شود، با ضریب اطمینان بالایی به سر رسیده و حضور هند در بندر چابهار بر مبنای دسترسی به بازار کشورهای آسیای میانه ادامه پیدا خواهد کرد، اما ادعای روزنامه تایمز هند در مورد درخواست طالبان برای روابط دیپلماتیک و تجاری خوب با هند و حمایت از نقش بندر چابهار در تسهیل تجارت منطقه‌ای و جهانی، درصورتی‌که با استقبال هند مواجه شود، می‌تواند افق‌های جدیدی در مشارکت افغانستان و هند در این بندر ایجاد کند. البته این نرمش طالبان می‌تواند ناشی از فشار اقتصادی اخیر در افغانستان باشد که استمرار آن با تردیدهای جدی مواجه خواهد بود؛ ضمن اینکه تاکنون مقامات هندی نیز اظهارنظری در مورد تصمیم خود برای همکاری یا توقف همکاری با طالبان اعلام نکرده‌اند.

حال و هوای چابهار بدون افغانستان
اهمیت افغانستان برای بندر چابهار از این لحاظ است که هند برای توسعه نفوذ خود در این کشور، همکاری فشرده‌تری برای سرمایه‌گذاری و توسعه این بندر با ایران داشت، اما حذف افغانستان از توافق چندجانبه این بندر استراتژیک نیز نمی‌تواند از اهمیت این بندر اقیانوسی بکاهد یا سایر اهداف تعیین شده برای طرح توسعه آن را کمرنگ کند. بهروز آقایی، مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با همشهری با اشاره به فعالیت قابل‌توجه بندر چابهار در ماه‌های اخیر، اعلام کرد: امکانات و ظرفیت‌های ایجاد شده در بندر چابهار باعث شده حدود ۱۰ درصد واردات کالای اساسی به کشور از این بندر انجام شود و فعلاً این بندر با حداکثر ظرفیت در حال سرویس‌دهی به شناورهای حامل کالاهای مرتبط به ایران است. جدای از فعالیت بندر چابهار در حوزه واردات کالاهای اساسی، بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد که حتی بعد از حذف افغانستان از محور چابهار، ترافیک بار در بندر چابهار صعودی بوده و محموله‌هایی از روسیه، قطر، رومانی و استرالیا شامل محصولات غذایی مانند جو، گندم و ذرت با نقش‌آفرینی این بندر جابه‌جا شده است. براساس آمارهای قبلی، روسیه از شهریورماه امسال 8محموله شامل 5.3هزار تن گندم از طریق چابهار منتقل کرده و همچنین در این مدت، صادرات از این بندر به کشورهای امارات، کویت و برای نخستین‌بار به بنگلادش تسهیل شده است. طبق آخرین داده‌های دولتی، این بندر اقدامات لازم را برای تحویل و انتقال محموله‌هایی از روسیه، برزیل، تایلند، آلمان، اوکراین، قطر، استرالیا، کویت، رومانی، بنگلادش و امارات انجام داده است. کالاهای تحویل شده بیشتر شامل گندم، ذرت، جو، شکر و دام بوده است.