کتابخانه دیگر فقط یک کتابخانه نیست

سعیده مرادی- خبرنگار
مهدی رمضانی، معاون توسعه کتابخانه‌ها و‌ ترویج کتابخوانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در گفت‌وگویی که به مناسبت هفته کتاب با همشهری انجام داده، تأکید می‌کند که امروزه دیگر کتابخانه‌های عمومی فقط قرائت‌خانه و مخزن نیستند و به محلی برای یادگیری، کارآموزی، کارآفرینی، بازی و سرگرمی و ایده‌آفرینی‌های خلاقانه در حوزه‌های مختلف تبدیل شده‌اند. این موضوع و رویکرد در تمام کتابخانه‌های این نهاد که در دست افتتاح و بهره‌برداری قرار دارند، لحاظ شده است. به‌عبارت دیگر کتابخانه‌ها با آن کارکرد سنتی در حال تغییر و پوست‌اندازی برای به‌روز و استاندارد و امروزی شدن هستند.

3سال است که معاون توسعه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هستید. به اطلاعات موجود درباره نهاد که مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم این معاونت، معاونت تخصصی در ساختار نهاد است و بیشترین ارتباط را با کتاب و کتابخوانی دارد. بعد از گذشت 3سال، نهاد و معاونت خودتان را چطور ارزیابی می‌کنید؟
تاریخچه نهاد و حدود فعالیت و وظایفش را به قول شما، می‌شود از «اطلاعات موجود» در وب استخراج کرد؛ اطلاعاتی شبیه اینکه نهاد از سال ۱۳۸۲ به‌عنوان سازمانی مستقل، متولی اداره کتابخانه‌های عمومی در کشور شده و پیش از تصویب قانون تأسیس نهاد، دبیرخانه هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، زیرنظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مدیریت کتابخانه‌های عمومی را برعهده داشته است و اینکه هیأت امنا و انجمن‌ها از ارکان اصلی تشکیل‌دهنده نهاد هستند. وظیفه مهمش‌ ترویج کتابخوانی است و حدود 3600باب کتابخانه را مدیریت می‌کند. به‌دلیل در دسترس‌بودن این‌گونه اطلاعات درباره نهاد، در اینجا به آن نمی‌پردازم.
اما معاونت محل خدمت من، یعنی معاونت توسعه کتابخانه‌ها و‌ ترویج کتابخوانی، مجری و طراح اکثر وظایفی است که در قانون تأسیس نهاد برعهده آن گذاشته شده است. این وظایف بسیار متنوع است؛ از برنامه‌ریزی برای تأسیس، ساخت، تجهیز و توسعه کتابخانه‌ها و نظارت بر فعالیت‌ آنها گرفته تا تهیه دستورالعمل‌ برای نظارت بر ارائه خدمات‌ کتابخانه‌ای و تأمین و‌ ترویج منابع کتابخانه‌ای و تعیین معیارهای مربوط به امور مختلف کتابخانه‌های عمومی. رنگارنگ و متکثر بودن وظایف معاونت توسعه ایجاب می‌کند بنده و مدیران کل سه‌گانه معاونت به قول معروف، همیشه بالای سر کار باشیم. درباره میزان توفیق ما در سال‌های گذشته باید دیگران قضاوت کنند، اما فقط نگاهی به فهرست رسانه‌ای شده کارها در مجموعه نهاد، حاصل زحمت همکاران ما در نهاد را نشان می‌دهد.
دبیرکل نهاد کتابخانه‌ها آقای مختارپور هم تیم جوان و منسجم را شکل دادند، رهبری و حمایت کردند تا توفیقات حاصل شود. جوان‌گرایی در نهاد، علاوه بر تیم جوان مدیریت ارشد، در مجموعه همکاران نهاد هم پیداست. در معاونتی که بنده عهده‌دار آن هستم، ترکیب سنی اکثر همکارانم جوان است و به همین دلیل، ویژگی‌های جوانی مثل انگیزه، آرمان‌خواهی، خستگی‌ناپذیری، خلاقیت و انرژی بالا در کنار فضای دوستانه از مزایای این تیم محسوب می‌شود. تصور کنید این ویژگی‌ها در مدیریت میانی و کارشناسی با دانش‌آموختگی علم کتابداری از یک طرف و سابقه کار در کتابخانه از طرف دیگر عجین شود؛ چه برکاتی خواهد داشت. حداقل برکت آن دوری از تصمیم‌گیری‌های انتزاعی و درک واقعیت کتابخانه‌ها خواهد بود.
جا دارد همین‌جا به نکته دیگری اشاره کنم و آن ترکیب جنسیتی همکارانم در نهاد است. کار کتابداری، نیازمند صبوری، تعامل، دقت و دلسوزی است. آمار کارکنان نهاد نشان می‌دهد که بیش از ۶۰‌درصد جامعه کتابداران ما را خانم‌ها تشکیل می‌دهند. به همین نسبت، سرعت عمل، دقت و پیگیری، در کنار توان و دانش مدیریتی خانم‌ها باعث شده که تعداد قابل‌توجهی از مدیران استانی، ستادی و میانی ما خانم‌ها باشند. این افتخار نهاد است که توانسته‌ایم از ظرفیت آنها استفاده کنیم. بنده همه عمر کاری‌ام را در فضای کتاب و کتابخوانی گذرانده‌ام و با این محیط‌ها آشنا هستم، اما کار در نهاد شکلی از کار فرهنگی را معرفی می‌کند که به تعبیری، واقعی‌تر است. نهاد کتابخانه‌ها به‌دلیل در اختیار ‌داشتن بیش از 3هزار کتابخانه و مواجهه مستقیم با مردم، ظرفیت شگفت‌انگیزی برای کار دارد. نکته مهم کتابخانه این است که مردم در آنجا فقط نباید کتاب بخوانند؛ مهارت‌ زندگی را هم باید بیاموزند.
در هرحال برای برآورده‌شدن مقصودی که از کتابخانه داریم، شرط اول این است که به تعداد کافی کتابخانه در اختیار داشته باشیم. در دوره مدیریت جدید، روند افزایش کتابخانه‌ها چگونه بوده و تعداد کتابخانه‌ها چه رشدی داشته است؟
در دوره مدیریت فعلی تعداد کتابخانه‌های عمومی نهادی از 2163کتابخانه در پایان سال 1392به 2685کتابخانه در سال 1400افزایش یافته است. این توسعه شامل گسترش فضای کتابخانه‌ای و افزایش مخازن برای خدمات‌دهی به مردم بوده است. در سال جدید نیز 35کتابخانه جدید افتتاح و بیش از 20کتابخانه بازگشایی شده است. هم‌اکنون مجموع کتابخانه‌های عمومی به 3631رسیده که شبکه مویرگی توزیع آن تا روستاها گسترده شده است. البته با توجه به پراکندگی و رشد جمعیت، تا رسیدن به تعداد کافی کتابخانه که در برنامه توسعه کشور به آن اشاره شده، هنوز فاصله داریم. مشکلات بودجه‌ای نهاد هم به‌شدت مطرح است. امیدواریم با برطرف‌شدن این مشکلات به وضعیت بسیار بهتری برسیم.
وضع کتابخانه‌های سیار چطور است؟ چند کتابخانه سیار در کشور داریم و چه خدماتی ارائه می‌کنند؟
در نهاد کتابخانه‌ها، برای توزیع عادلانه منابع و نیروی انسانی، کتابخانه‌ها را به 14درجه تقسیم کرده‌ایم که شامل کتابخانه‌های روستایی، سیار، کتابخانه‌های شهری در درجات مختلف تا استاندارد و مرکزی می‌شود. روستایی که حداقل 2500نفر جمعیت داشته باشد، صاحب کتابخانه می‌شود، اما با این استاندارد راه‌اندازی کتابخانه در همه 60هزار روستای کشور ممکن نیست. نهاد با راه‌اندازی کتابخانه سیار، دسترسی جمعیت چند روستا با فاصله‌های مختلف را به خدمات کتابخانه‌ای فراهم کرده است. بخشی از جمعیت عشایر کشور به اقتضای سبک زندگی غیرساکن‌ هستند که کتابخانه‌های سیار راهکار مناسبی برای خدمات‌دهی به این مناطق هستند. ما از 9کتابخانه سیار در سال 92به 36کتابخانه در سال 1400رسیده‌ایم؛ البته در کنار کتابخانه‌های سیار، پیشخوان‌های خدمات کتابخانه‌ای هم راه‌اندازی شده که دسترسی عموم به خدمات پایه کتابخانه‌ای را ارتقا می‌دهد. 45کتابخانه هم داریم که به‌دلیل تخریب شدن در بحران‌های طبیعی یا مشکلات بنا باید بازسازی شوند که برنامه بازسازی آنها طراحی شده و در دست اقدام از طریق مراجع استانی است. مذاکراتی هم با سازمان‌ها داشته‌ایم که از محل مسئولیت اجتماعی خودشان، ما را یاری کنند که توافقات خوبی حاصل شده است.
اغلب کتابخانه‌ها در کشورهای دیگر از کارکرد سنتی فاصله گرفته‌اند و به‌صورت مدرن خدمات ارائه می‌کنند. آیا در کشور ما و در نهاد هم چنین کتابخانه‌هایی وجود دارد؟
گرایش ما به امر «مدرن» با حفظ اصالت و پایبندی به «سنت»، در کنار توجه‌مان به «استانداردها» معنا پیدا می‌کند. اگر کتابخانه‌ها بخواهند فعالیت خود را ارتقا بخشند، ناگزیر از عمل به استانداردها هستند. گروه استاندارد در معاونت برنامه‌ریزی و پژوهش نهاد کتابخانه‌ها در 2بخش استانداردهای پایه (الزامی یا هنجاری) و استانداردهای کارکردی (بهسازی) تشکیل شد. خدمات کتابخانه عمومی برای کودکان و نوجوانان، نابینایان و سالمندان، ازجمله استانداردهای تدوین شده در نهاد است. در کنار استانداردها، دستورالعمل‌های اداره کتابخانه‌های عمومی را هم تدوین کردیم. ارائه خدمات استاندارد در کتابخانه‌های عمومی نیازمند تعریف و به‌روزرسانی فرایندهای عملیاتی و خدماتی به‌صورت هماهنگ است. این کار باعث منظم شدن امور کتابداران و کارکنان کتابخانه‌ها می‌شود و نحوه ارائه خدمات برای کاربران و اعضا را تسهیل می‌کند. در سال‌های گذشته، بعضی دستورالعمل‌های اداره کتابخانه‌های عمومی به‌روز شد و بعضی هم در دست انجام است. دستورالعمل امانت منابع کتابخانه، نامگذاری کتابخانه‌های عمومی، بخش اسناد، نسخ خطی و نفایس چاپی، بخش نشریات، عضویت، کتابخانه سیار، خدمات به ناشنوایان و کم‌شنوایان، وجین، مبادله و رف‌خوانی منابع اطلاعاتی و تأسیس کتابخانه‌های عمومی مشارکتی و خودگردان، بخشی از این دستورالعمل‌ها هستند.
امروزه دیگر این مسئله روشن و اثبات‌شده است که کتابخانه عمومی فقط قرائت‌خانه و مخزن نیست. در تعریف جدید، کتابخانه عمومی محل یادگیری، کارآموزی، کارآفرینی، بازی، سرگرمی و ایده‌آفرینی خلاقانه در حوزه‌های مختلف هم هست. این ظرفیت کتابخانه عمومی به‌دلیل ماهیت عمومی، مردمی و اجتماعی آن است. کتابخانه عمومی، بدون اجتماع، هویتی ندارد. با این رویکرد، همه کتابخانه‌های نهادی که در دست افتتاح و بهره‌برداری هستند، ظرفیت اجرای برنامه‌های فرهنگی، هنری و اجتماعی را برای عموم خواهند داشت.