تنبیه کنید اما بدون خشونت

نیلوفر  ذوالفقاری

یکی از مهم‌ترین سؤالاتی که والدین از کارشناسان و روانشناسان می‌پرسند، درباره تنبیه کودکان است. برای والدین اینکه روش تربیتی مناسبی به‌کار بگیرند تا کودکان متوجه اشتباهات خود شوند و آنها را تکرار نکنند، اهمیت زیادی دارد. اما بین بی‌خیالی، اقتدار و سختگیری والدین مرزهای باریکی وجود دارد که توجه به آنها، پاسخ سؤال والدین است. دکتر سیما فردوسی، روانشناس خانواده درباره لزوم وجود ثبات و اقتدار در رفتار والدین و به‌کار گرفتن تنبیه اصولی و البته تشویق به‌موقع برای تربیت کودکان توضیح می‌دهد.

تربیت دیکته‌ای نیست
روانشناسان همیشه می‌گویند که کودکان بیشتر از گوش کردن به حرف‌های شما، رفتارتان را تماشا می‌کنند و یاد می‌گیرند.اگر می‌خواهیم فرزندانمان را درباره موضوع خاصی تربیت کنیم، نباید دائما به آنها بگوییم که چگونه عمل کنند، بلکه آنها باید از رفتار و اعمال ما بیاموزند که باید چگونه رفتار کنند. کودکان از طریق مشاهده خیلی چیزها را یاد می‌گیرند و این نوع یادگیری بسیار مؤثر و قوی است. آنها وقتی نظم و انضباط را در عمل ببینند، از آن پیروی می‌کنند و یاد می‌گیرند که مقررات به معنی تنبیه نیست.می‌توانیم برای بعضی از چیزها قوانین و مقرراتی وضع کنیم. مثلا فرزند ما باید در یک ساعت معین به خانه بیاید، پول توجیبی او مقدار مشخصی باشد و در زمان معینی بخوابد. اینها نمونه‌هایی از مقرراتی است که در خانه می‌تواند برقرار باشد. وقتی‌ صحبت‌ از قاطع ‌بودن‌ به‌ میان‌ می‌آید، برخی‌ از والدین‌ تصور می‌کنند که‌ جدی‌ و قاطع‌ بودن‌ به‌ این‌ معناست‌ که‌ مثلاً پرخاشگر هم‌ باشیم‌ یا اینکه چنانچه‌ فرزندمان‌ از ما پیروی‌ نکرد، با زور و خشونت‌ مواردی‌ را به‌ او تحمیل‌ کنیم. درحالی‌که‌ در موضوعات تربیتی، قاطع‌ و جدی‌ بودن‌ به‌ این‌ معناست‌ که‌ از اصولی‌ پیروی‌ کنیم‌ و قوانینی‌ برای‌ فرزندانمان‌ داشته‌ باشیم.

امتحان روش‌های مختلف
برای اینکه کودک با تنبیه متوجه رفتار اشتباه خود شود، روش‌های مختلف را امتحان کنید.محروم کردن از چیزهای دوست‌داشتنی هم نوع دیگری از تنبیه است. تشویق نکردن در ازای انجام کارهای بد هم می‌تواند یک نوع تنبیه باشد. پس ما می‌توانیم از روش‌های مختلفی استفاده کنیم. می‌توانید ساعت بازی یا تلویزیون دیدن او را محدود کنید، نکته مهم این است که با کلمات واضح به کودک بگویید که ما با هم قراری داشتیم، تو قرار را زیر پا گذاشتی و به‌عنوان تنبیه، از انجام فلان کار مورد علاقه‌ات، برای یک ساعت یا یک روز محروم می‌شوی. به او بگویید که شما هم از این اتفاق ناراحت شده‌اید و امیدوارید او دیگر این رفتار را تکرار نکند تا در موقعیت مشابه قرار نگیرید. نکته مهمی که نباید فراموش کنید این است که تنبیه، مخصوص فضای خصوصی شما و کودک در خانه است و هرگز نباید در مقابل جمع یا افراد دیگر، از روش‌های تنبیهی استفاده کنید.

تنبیه بموقع و آگاهی‌بخش
اگر برای شما هم سؤال است که بالاخره کودک را باید تنبیه کرد یا نه؟ پاسخ شما بله است. کودکان باید با نتایج مثبت و منفی رفتارهای خود مواجه شوند. وقتی کودک را تنبیه می‌کنیم که البته ابدا نباید پرخاش کنیم یا او را کتک بزنیم، باید بلافاصله بعد از خطایی باشد که سزاوار تنبیه بوده است. نکته دیگر اینکه تنبیه باید ویژگی خبردهی و آگاه‌سازی برای کودک داشته باشد، یعنی کودک باید فورا متوجه شود که چون فلان کار خطا را انجام داده تنبیه شده است و اگر آن کار خطا از او سر نمی‌زد، تنبیه نمی‌شد. در خانواده‌ای‌ که‌ کودک‌ لوس‌ پرورش‌ داده‌ می‌شود، اثری‌ از روش‌های‌ تنبیهی‌ مناسب‌ دیده‌ نمی‌شود. یعنی‌ اگر کودک‌ کار اشتباهی‌ مرتکب‌ شود یا اینکه بخواهد تعیین‌کننده باشد و به‌ والدین‌ خود دستور دهد یا با داد و فریاد و عصبانیت‌ حرف‌ خود را به‌ کرسی‌ بنشاند، در این‌ خانواده‌ هیچ‌ روش‌ مناسبی‌ برای‌ جلوگیری‌ از این‌ رفتارها و جهت‌‌دهی‌ به‌ آنها وجود ندارد. این به‌معنای مهربانی والدین نیست بلکه نقص سیستم تربیتی است که باعث می‌شود بچه‌ها پایبندی به قوانین را نیاموزند. نقطه مقابل این رفتار، استفاده از روش‌های تنبیهی افراطی، تنبیه جسمی و تحقیر است که در بزرگسالی اثرات مخرب آن بر روان افراد دیده می‌شود.

باثبات باشید
به‌عنوان یک والد روش تربیتی شما باید باثبات باشد. هم بین والدین و هم رفتار با کودک‌تان باید ثبات داشته باشد. اگر امروز کاری را انجام دهید و بگویید خوب است اما فردا بگویید بد است، بدترین روش ممکن را انتخاب کرده‌اید. روش‌های بی‌ثبات مدام تغییر می‌کند و شخصیت‌های بی‌ثبات را به‌وجود می‌آورد. بعد از تعیین حد و حدود، می‌توانید روش‌های تنبیهی مختلفی به‌کار ببرید، مثل قهر کردن. اگر فرزند شما کاری کرده که قبلا از آن منع شده، به‌عنوان تنبیه می‌توانید با او قهر کنید و تا زمانی که عذرخواهی نکرده با او آشتی نکنید. در اینجا او یاد می‌گیرد که دلیل این رفتار چیست و او به‌دلیل انجام این کار باید عذرخواهی کند. البته والدین هم باید از خود انعطاف نشان بدهند. اگر کودک عذرخواهی کرد، والدین هم باید
او را ببخشند.

خشونت ممنوع!
در به‌کارگیری روش‌های تنبیهی، خشونت به هر شکل ممنوع است.خشونت یعنی صدایتان بلند شود. موقع تنبیه نباید رفتارهای آسیب‌زننده داشته باشید. شما می‌توانید والد خوش‌اخلاق ولی با دیسیپلین باشید. کتک و رفتارهایی که شخصیت بچه را تحقیر می‌کند به کلی ممنوع است، چون اثر تحقیر روی روان بچه باقی‌می‌ماند. والدین گاهی می‌گویند شاید ما داد بزنیم ولی پس از اینکه حالمان خوب شد عذرخواهی می‌کنیم و از دل کودک درمی‌آوریم، درحالی‌که این روش برای کودکان مناسب نیست. چون کودک در حال رشد است و در سن پایین تفکر انتزاعی ندارد و نمی‌تواند خارج از چیزهایی که دیده است را تفکر کند.یعنی براساس دیده‌ها و شنیده‌هایش تصمیم می‌گیرد و فکر می‌کند. برای مثال می‌تواند تحلیل کند که آدم‌ها وقتی عصبانی می‌شوند ممکن است داد بزنند. کودکان به گذشته خیلی رجوع می‌کنند برای مثال می‌گویند تو سر من داد زدی یا می‌خواستی من را بزنی. یعنی در ذهنشان رفتار منفی باقی می‌ماند و این خاطرات برایشان آزاردهنده خواهد بود.

تشویق یادتان نرود
همانطور که تنبیه مهم است، تشویق هم روی دیگر سکه تربیت است.سعی کنید در مقابل رفتارهای نادرست کودکان اخم کنید، زیاد واکنش نشان ندهید و صحنه را ترک کنید. در واقع به آنها نشان دهید که رفتارشان را نپسندیده‌اید. ولی اگر رفتار خوبی نشان دادند، فورا تشویق کنید. اگر کودک کم سن است با خرید چیزهای کوچک و اگر بزرگ‌تر است با صحبت و تأیید کردن و احترام و محبت به او بگویید که امروز به این دلیل تو را تشویق می‌کنم که حرف بد نزدی. این را هم درنظر داشته باشید که تشویق کودکان باید با توضیح کلامی همراه باشد. مثلا بگوییم این جایزه را امروز به این دلیل گرفتی که حرف زشتی نزدی. به‌دنبال این رفتار، کودک استنباط می‌کند که اگر حرف زشت بزند، والدینش ناراحت می‌شوند
و به او جایزه نمی‌دهند.