معمای یک پرواز

ندا زندی - روزنامه نگار

جایزه ادبی معتبر گنکور در سال 2020به رمان «ناهنجاری» (L'Anomalie) نوشته اِروه لو ته‌لیه رسید. لو ته‌لیه 64ساله نویسنده و زبان‌شناس اهل فرانسه و یکی از اعضای جنبش ادبی «کارگاه ادبیات بالقوه» مشهور به «اولیپو» است. به تازگی، «نشر شما» با همکاری انتشارات «بهجت» این رمان را با ترجمه محمود سلطانیه و حامد فولاوند با عنوان «ایرادی در کار است» منتشر کرده است. این کتاب در فرانسه فروش خوبی داشته و حتی پیش از اینکه لو ته‌لیه برای آن برنده جایزه گنکور شود، ناشران خارجی حق ترجمه آن را خریده بودند. حالا، انتشار این کتاب به زبان فارسی این امکان را به‌وجود آورده تا کتابخوانان ایرانی با یکی از جنبش‌های ادبی مهم و نویسنده خوش‌قریحه‌ای که در ایران چندان شناخته‌شده نیست آشنا شوند و امکان مطالعه کتابی را به‌دست آورند که تصویری از جهان امروز را منعکس کرده است. پیش از اینکه به‌خود کتاب بپردازیم، ابتدا تاریخچه جنبش ادبی اولیپو را از نظر می‌گذرانیم.

اولیپو؛ یک مرور سریع
در سال 1960، رمون کونو، نویسنده و شاعر فرانسوی، به همراه فرانسوا لو لیون، مهندس شیمی و نویسنده، جنبش ادبی اولیپو را پایه‌گذاری کردند. اولیپو (Oulipo) مخفف عبارت «Ouvroir de littérature potentielle» به‌معنای «کارگاه ادبیات بالقوه» است. پایه‌گذاران این جنبش در جست‌وجوی ساختارها و الگوهای نوینی بودند که نویسنده‌ها می‌توانستند به دلخواه خود از آنها استفاده کنند. کونو نویسندگان جنبش اولیپو را موش‌هایی توصیف می‌کند که قصد فرار از هزارتویی را دارند که خود آن را ساخته‌اند. به‌طور ساده می‌توان گفت نویسندگان اولیپو به‌دنبال امکانات ادبی‌ای غیر از ادبیات موجودند. آنها برای رسیدن به این مقصود الزامات و قیودی را به‌کار می‌بندند که سبب می‌شود به نتایجی متفاوت از آنچه در ادبیات معمول وجود دارد دست یابند. این الزامات‌ گاه بسیار ساده و گاه بسیار سخت هستند. برای نمونه، ژرژ پرک، نویسنده فرانسوی، در رمان 290صفحه‌ای «محوشدگی»(1969)، مطابق با همان الزامات و محدودیت‌های اولیپو، مطلقا از حرف «e» استفاده نکرده است. اهمیت کتاب پرک صرفا به‌دلیل فقدان حرف «e» در آن نیست، بلکه موضوع جالب این است که نبود این حرف به تم اصلی کتاب بدل شده است. در نمونه‌ای دیگر، هری متیوز، نویسنده آمریکایی و یکی دیگر از اعضای اولیپو، در کتاب «لذت‌های منحصربه‌فرد» 61صحنه مختلف را با 61شیوه متفاوت بیان می‌کند.
شیوه‌هایی که نویسندگان اولیپو برای نوشتن به‌کار می‌گیرند بی‌شباهت به روش‌های ریاضی نیست و باعث ایجاد معانی خاص در ساختارهای منحصر به فرد می‌شود. با اینکه بسیاری از نویسندگان در هنگام نوشتن تمایل دارند که از هر قید و بندی که آنها را محدود سازد حذر کنند، اما نویسندگان اولیپو معتقدند که الزامات و قیود باعث می‌شود که آنها شیوه‌ها و راهکارهای ادبی خلاقه‌ای برای نوشتن برگزینند.

چه ایرادی در کار است؟
اروه لو ته‌لیه که چهارمین دبیر جنبش ادبی اولیپو است، نویسندگی حرفه‌ای را از 1991با انتشار داستان‌های کوتاهش آغاز کرد. او در رمان «ایرادی در کار است» منطق و خرافات را در مقابل هم قرار می‌دهد و به آن بخشی از وجود انسان نقب می‌زند که عموما نادیده گرفته می‌شود. لو ته‌لیه زمانی ریاضی‌دان بوده، اما به‌گفته خودش دیگر دغدغه ریاضی ندارد، با این حال چه در محتوا و چه در ساختار آخرین رمانش، نشانه‌های واضحی از علاقه او به دنیای اعداد وجود دارد. اما داستان «ایرادی در کار است» از چه قرار است؟ در ژوئن2021، رویدادی دیوانه‌کننده در پرواز پاریس ـ نیویورک زندگی صدها زن و مرد را زیر و رو می‌کند. فرود اجباری و قرنطینه مسافران و خدمه نشان می‌دهد که چیزی «ناجور» و نامرسوم مشاهده شده، نوعی نابهنجاری در این رویدادِ مرموز وجود دارد که ذهن متخصصان را مشغول کرده‌ است. به اعتقاد منتقدان ادبی، در رمان «ایرادی در کار است» عبور از مرزهای میان ادبیات، هنر و علوم دقیقه به اوج خود رسیده‌ است.
لوته لیه این کتاب را به‌گونه‌ای نوشته که در کنار پایبند بودن به سبک‌های ادبی مدرن به شکلی هوشمندانه بر محدودیت‌های ادبی غلبه کرده و خواننده را با ترکیبی از ژانرهای مختلف ادبی، از یک داستان هیجان‌انگیز علمی تخیلی و عامه‌پسند گرفته تا یک رمان روانشناسی و فلسفی با رویکردی درون‌نگر که مملو از اشارات ادبی ا‌ست، مواجه می‌کند. لوته لیه خود درباره این کتاب گفته: «ایرادی در کار است، رمانی تجربی نیست وگرنه من مرزهای ژانرهای مختلف را تا آخرین جای ممکن به عقب می‌راندم. من می‌خواستم روی ویژگی خوانش‌پذیری متن تمرکز کنم؛ به این معنا که ژانرها در متن قابل مشاهده هستند، اما نه به‌طور اساسی. کتاب دارای رنگ خاصی است، اما به‌شدت رنگی نیست تا از پراکندگی جلوگیری و بر تعلیق متمرکز شود. نامزد شدن در مهم‌ترین جوایز ادبی جهان و برنده شدن جایزه معتبر گُنکور سال 2020فرانسه در کنار ترجمه شدنش به بیش از 37زبان نشانی از آن است که نباید از کنار این کتاب به سادگی گذشت.
کتاب «ایرادی در کار است» نوشته اروه لو ته‌لیه با ترجمه محمود سلطانیه و حامد فولادوند در نشر شما و با همکاری نشر بهجت در 500نسخه به قیمت 110هزار تومان منتشر شده است.