همخوانی شهر با نیاز‌ها و اولویت‌های کودکان

اگر روند درگذشتگان کرونا همینطور کاهش پیدا کند تا چند ماه دیگر کودکان دوباره به سر کلاس‌ها برمی‌گردند و از خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌گذرند. 2 سال پیش مدیران شهر‌ی ایران در مسیر بررسی و حرکت به‌سوی شهر دوستدار کودک بودند تا محیط شهر را برای کودکان مناسب و ایمن کنند. ایده شهر هوشمند در دهه آخر قرن بیستم مطرح شد و ناشی از افزایش جمعیت کودکان در شهر‌های بزرگ بود. با حمایت یونیسف (صندوق کودکان سازمان ملل متحد) و برنامه اسکان بشر این سازمان، این طرح توسعه بیشتری پیدا کرد و در 2 دهه گذشته در بسیاری از نقاط جهان مورد توجه قرار گرفت. در تعریف بین‌المللی این مفهوم می‌توان گفت که شهر دوستدار کودک محلی است که در آن نظر‌ها، نیاز‌ها، اولویت‌‌ها و حقوق کودک، بخش جدایی ‌ناپذیر سیاست‌ها و برنامه‌ها و تصمیم‌‌های عمومی باشد.

توجه به کودکان؛ هزینه یا سرمایه‌گذاری؟
سعید شرف‌دوست- معاون حمایت‌های اجتماعی سازمان رفاه‌‌‌، خدمات و مشارکت‌های شهرداری تهران

از زمانی که «کودکی» به‌عنوان دورانی خاص و ویژه در زندگی هر فرد شناخته می‌شود، عمر چندانی نمی‌گذرد. در واقع پرداختن به مفهوم کودکی، محصول دوران مدرن است که به‌دنبال نگاهی نو به شیوه‌های تاریخ نویسی و توجه به توده‌ها و اقشار مختلف اجتماعی ازجمله کودکان، نمود پیدا کرده است. به‌دنبال همین تغییر نگاه بود که کودکان، دیگر به‌عنوان بزرگسالانی در قد و قامت کوچک‌تر در نظر گرفته نشدند، بلکه ویژگی‌های خاصی برای این دوران از زندگی انسان درنظر گرفته شده است.
اما چرا کودکان نسبت به دیگر گروه‌های اجتماعی اهمیت بیشتری پیدا کرده‌اند؛ به‌طوری که بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه سرمایه‌گذاری‌های کلانی برای این گروه انجام می‌دهند؟
 سرمایه‌گذاری‌هایی که نه از جنس هزینه‌ای بلکه از جنس اندوخته‌ای برای آینده کشورها به شمار می‌رود. به‌نظر می‌رسد یکی از دلایل اهمیت پیدا کردن دوران کودکی این باشد که کودکان نه‌تنها ارزشمندترین سرمایه یا سنگ بنای آتی هر کشور شناخته می‌شوند، بلکه می‌توان گفت که آینده، مرهون دستان توانمند آنهاست؛ این در حالی است که از نگاهی دیگر کودکان یکی از آسیب‌پذیرترین اقشار جامعه نیز به شمار می‌آیند. این موضوع شاید کوچک ترین بهانه برای نامگذاری شانزدهم مهرماه هر سال، به‌عنوان روزی ملی کودک باشد.
روزی که در آن از والدین، مربیان و دست اندرکارانِ حوزه کودکان گرفته تا رهبران و فعالان جامعه مدنی و حتی بزرگان مذهبی فرصت پیدا می‌کنند تا به این بهانه درباره کودک و دنیای زیبای آنها بیندیشند و افق‌های زیباتری برای آینده کودکان ترسیم کنند.
نامگذاری این روز همچنین فرصتی است تا نگاه و فراخوانی همگانی برای اهمیت دادن به کودکان، به‌ویژه تربیت و پرورش صحیح آنان باشد؛ چراکه کودکان برای رشد و بالندگی خود، نیازهایی دارند که لازم است از سوی بزرگسالان به درستی و البته در زمان و مکان صحیح آن فراهم شود. بدیهی است که رشد یک جامعه نیازمند بستری مناسب برای یکایک شهروندان آن است و از آنجایی که بیشترین و تأثیرگذارترین آموزه‌ها در سنین کودکی و نوجوانی حاصل می‌شوند لازم است تا این بستر از همان دوران نخست زندگی برای افراد فراهم شود.
از سوی دیگر خانواده کوچک ترین و قدیمی‌ترین نهاد اجتماعی است و از آنجایی که کودک، میوه نهال خانواده است، مسئول اصلی تربیت این جوانه نوپا نیز به شمار می‌رود. والدین مسئول تأمین تمام نیازهای کودک اعم از مادی و معنوی هستند و به‌عنوان مربیان نخستین، مسئولیت دشواری را نیز برعهده دارند؛ مسئولیتی که باعث رشد و شکوفایی اخلاقی و اجتماعی کودکان خواهد شد.
آموزه‌ها و تأکیدات مکرر اسلام نیز ارزش خاصی برای تربیت انسان‌ها از سنین کودکی قائل است و به والدین سفارش می‌کند که به تمامی ابعاد وجودی کودک توجه شود. البته در فرهنگ ایرانیان نیز جایگاه ویژه‌ای برای مفهوم خانه و اعضای آن درنظر گرفته شده است؛ به‌طوری که کودکان در کانون این توجه قرار گرفته‌اند.
 ذکر همین چند نکته کافی است تا باور داشته باشیم اگر فرزندان از همان دوران کودکی، در محیطی آرام و امن پرورش پیدا کنند از بسیاری از آسیب‌ها و معضلات اجتماعی، در امان خواهند ماند. برخی سازمان‌های حامی حقوق کودکان بر این باورند که توسعه فرهنگی را باید از کودکان آغاز کرد و در این مسیر مفاهیمی چون احترام به خانواده، احترام به قوانین، دوستی با طبیعت، مسئولیت‌پذیری و رفتارهای اجتماعی را باید در عمل به کودکان آموزش داد.
با وجود این، بسیاری از کشورها از جمله در کشور ما ایران عواملی همچون فقر و نابسامانی‌های اجتماعی برخی از کودکان و نوجوانان را به جای حضور در مدرسه، مجبور به فعالیت اقتصادی کرده است. کودکانی که شاید بخش کوچک‌تر اما عیان‌تری از آنها را سر چهارراه‌ها در حال گلفروشی، فال فروشی و کارهای دیگر مشاهده کرده باشیم؛ آسیبی که بدون شک در آینده خطرات دیگری چون بزهکاری و اعتیاد را برای کودکان رقم خواهد زد. در واقع این کودکان، قربانیان شرایطی هستند که به‌دلیل بی‌سرپرست بودن یا داشتن سرپرستانی بدون صلاحیت کافی برای نگهداری از آنان، از تحصیل به‌عنوان یکی از حقوق اساسی خود محروم شده و تبدیل به نان آوران بزرگ خانواده خود شده‌اند.
این کودکان حاصل شرایط ناهنجاری هستند که حل معضل آنان نگاه ویژه‌ای را برای جلوگیری از فاجعه‌ای بزرگ طلب می‌کند. با وجود پیچیدگی‌های فراوان درخصوص پرداختن به موضوع کودکان آسیب‌دیده در سال‌های اخیر برخی نهادهای دولتی و سازمان‌های غیردولتی برای یاری رساندن و حمایت کودکان کار و کودکان بازمانده از تحصیل و نیازمند، کمر همت بسته‌اند؛ همتی که اگرچه انسان‌دوستانه، پسندیده و قابل تقدیر است، اما مشکلات کودکان کار و آسیب‌دیده را به‌طور ریشه‌ای حل نمی‌کند، چرا که این مشکلات جز با همتی ملی، همکاری و رسیدن به نگاهی مشترک بین دستگاه‌های متعدد و مسئول حل نخواهد شد.
به‌نظر می‌رسد زمان آن فرا رسیده که نقطه پایانی بر دردها و رنج‌های کودکان کار به‌عنوان آینده سازان این جامعه گذاشت. در این مسیر باید گام‌های جدی برداشته شود و بیش از پیش برای تحقق قوانین تضمین‌کننده حقوق کودکان کشور پرداخته شود.
برای این منظور باید ضمن درک دنیای کودکان برای حل مشکلات آنان مسئولانه بیندیشیم و بدانیم آموختن، بازی کردن، نشاط و لبخند حق هر کودکی است و هر یک از ما به‌عنوان حامیانی برای حمایت، ترویج و تجلیل از حقوق کودکان مسئول هستیم. به یاد داشته باشیم که آینده درخشان هر جامعه و ملتی همچون ایران عزیزمان در گرو شکوفایی استعداد نسل آینده کشورمان خواهد بود.

شهر برای حضور پرشور کودکان آماده شود
زهرا شمس احسان- رئیس کمیته شهر دوستدار کودک شورای شهر

کودکان جزو شهروندان مهم شهر به‌حساب می‌آیند. مهم‌ترین دوره زندگی و شکل‌گیری ساختار شخصیتی و فرایندهای رشدی انسان، در کودکی است و محیط، تأثیر انکار‌ناپذیری بر آن دارد. از این‌رو شهر باید برای کودکان برنامه‌ریزی و مهیا شود. در همین راستا به‌نظر می‌رسد توجه به الگوی اسلامی ایرانی که کودک را عضو مهم جامعه می‌داند و توجه به نیازهای حال و آینده او، همزمان با آماده‌سازی فرایند رشد در محیط شهری، اهمیت دارد؛ ضمن آنکه می‌تواند گامی مؤثر در جهت ارائه الگوی کلانشهر تهران برای جهان اسلام نیز باشد.
اگر این فرموده رسول اکرم(ص) که «آن کس که نزد او کودکی است، باید در پرورش او کودکانه رفتار کند» را سرلوحه مدیریت شهری قرار دهیم؛ بیش از پیش به اهمیت «نگاه به شهر از منظر کودکان» پی‌می‌بریم. کودکان زیر 18سال، با جمعیتی بالغ بر 30درصد و کودکان زیر 5سال با جمعیت یک‌هشتم شهر تهران، دارای حقوق شهروندی هستند که بخش مهمی از آن بر گرده‌ مدیریت شهری است.
عطف بر همین حقوق، شورای اسلامی شهر تهران در سال 1388با تصویب شهر دوستدار کودک، شهرداری تهران را مکلف کرد تا با همکاری سایر مراجع، دستگاه‌ها و نهادهای مرتبط، نسبت به مناسب‌سازی فضاها و امکانات شهری متناسب نیازهای کودکان، استانداردسازی مبلمان شهری به‌ویژه وسایل خاص کودکان در حوزه ورزش، تفریح و بازی، آموزش و بهداشت، ایجاد سراهای کودک در مناطق 22گانه، ایجاد شهرک‌های مینیاتوری، خانه‌های اسباب بازی، مزارع کودک، موزه بازی و... اقدام کند تا زمینه حضور امن و با طیب خاطر خانواده‌ها، مادران و کودکان در شهر فراهم شود.
برنامه‌های دوستدار کودک، اهدافی را دنبال می‌کنند که شامل افزایش آگاهی جامعه و تغییر در نحوه برخورد با کودکان در جامعه، زمینه‌سازی و توسعه مشارکت کودکان، ظرفیت‌سازی برای دسترسی به خدمات با کیفیت برای همه کودکان، بهبود کیفیت محیطی محل زندگی کودکان و توسعه فضایی اثربخش برای رشد کودکان از طریق بازی و تفریح می‌شوند.
با گذشت 12سال از این مصوبه، زمان آن رسیده تا اقدامات انجام شده و ادراک و برداشت شهروندان از تغییرات مورد انتظار، ارزیابی و برای آینده نیز برنامه‌های جدی درنظرگرفته شود؛ به‌ویژه اینکه تهران در سال 1399کاندیدای کسب عنوان شهر دوستدار کودک شده و این موضوع سطح انتظارات را بالا می‌برد.
باید خاطرنشان ساخت که توجه به نیازهای کودکان در واقع تکریم نهاد مقدس خانواده است. تکریم در اسلام، خانواده را نه اعضای جدا از هم، بلکه یک واحد هم‌سرنوشت درنظر می‌گیرد و به جایگاه مادر، پدر، فرزند و کلیت خانواده، توجه دارد؛ برنامه‌هایی که به نشاط خانواده و رضایت آنها از مدیریت شهری و ارتقای کیفیت زندگی شهروندان کمک کند.
در این سال‌ها، گام‌هایی برداشته و ابتکار عمل‌هایی انجام شده است؛ با این حال، اقدامات زیادی باید در دستور کار قرار بگیرد. از جمله مهم‌ترین مراکز ویژه کودکان، اتاق‌های مادر و کودک است که امروزه به یکی از مطالبات شهروندان بدل شده و لازم است تا شهرداری تهران در اسرع وقت برای ساخت و فعال‌سازی این اتاق‌ها در محیط‌های شهری اعم از ایستگاه‌های مترو، مراکز خرید، پایانه‌ها، میادین میوه و تره بار و... اقدام کند.لازم به ذکر است که دستورالعمل‌های این اتاق‌ها به تصویب سازمان استاندارد رسیده است.
طرح محله دوستدار کودک، گام مهمی در رسیدن گام به گام، به شهر دوستدار کودک است. در این طرح، از میان 13منطقه شهر تهران، 13محله اولویت‌دار براساس شاخص‌های جمعیت کودک، عدالت شهروندی، آمــادگــی شهرداران و... انتخاب شده اند.
در فرایند ارزیابی دقیق، فضای شهری و کالبد اجتماعی، براساس شاخص‌های بومی شهردوستدار کودک، بررسی شدند و براساس تحلیل وضع موجود کودکان در محله، شناخت دیدگاه ذی‌نفعان و بررسی ضعف و قوت‌های محله، برنامه عملیاتی تدوین و پروژه‌های متعددی تا نزدیک به 150پروژه تعریف شد. این پروژه‌ها طیف متنوعی از آرام‌سازی معابر تا امن‌سازی خیابان‌ها، ساخت زمین بازی کودکان، بهسازی سرویس‌های بهداشتی متناسب با ویژگی‌های فیزیکی کودکان، دیوارنگاری، ساخت آبخوری‌های ویژه کودکان در شهر، استفاده از نمادهای بصری ویژه کودکان در بوستان و سطح محله و.... را شامل می‌شود. در نهایت، تهران درصورتی می‌تواند شهر دوستدار کودک باشد که بتواند نگاهی همدلانه به کودکان و نیاز‌ها و تجربه آنها از زیست شهری داشته باشد و وظیفه مدیریت شهری در این میان بسیار خطیر است.
باید توجه داشت شهر دوستدار کودک تنها به پروژه‌های عمرانی محدود نمی‌شود، بلکه باید در تمامی شئونات تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و ارائه خدمات به این مهم توجه شود.
 به همین دلیل از تمام معاونت‌ها، ادارات و سازمان‌های زیرمجموعه مدیریت شهری انتظار می‌رود که پیوست دوستدار کودک را در ارائه فعالیت‌های خود داشته باشند و خدمات و فعالیت‌های خود را با نیاز‌های کودکان منطبق سازند.
شورای شهر نیز در این دوره باید تمام تلاش خود را برای این تحول فرهنگی، اجتماعی وکالبدی بسیج کند و پیگیر مطالبات و حقوق شهروندان خردسال خود و درخواست والدین آنها باشد.