معمای مرگ فوک‌های خزری

اشکان جهان‌آرای/ فرشته رضایی-خبرنگار

تلفات غیرعادی فوک‌ها در سواحل دریای خزر، در استان‌های گیلان و مازندران، از ابتدای سال‌جاری تاکنون، نگرانی‌های زیادی را درمیان مسئولان و فعالان محیط‌زیست به‌همراه داشته‌است. حجم بالای تلفات فوک‌های خزری در سال‌جاری درحالی‌است که براساس اعلام مسئولان، متوسط تلفات این گونه در سال‌های گذشته 3 تا 4قلاده و عمدتاً ناشی از آسیب‌های فیزیکی و گرفتار شدن در تور‌های صیادی بوده‌است.گمانه‌زنی‌های اخیر پیرامون افزایش غیرعادی میزان مرگ فوک‌های خزری سبب شده‌است مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست در 2استان گیلان و مازندران، بررسی‌های ویژه‌ای را دراین زمینه در دستورکار قرار دهند. براین اساس گفته می‌شود کارشناسان درحال بررسی اطلاعات از میزان و علل مرگ و میر فوک‌های خزری هستند تا بلکه بتوان به‌دلایل دقیق‌تری دراین زمینه دست یافت.

 افزایش 4برابری مرگ فوک‌ها
تعداد لاشه‌های کشف شده از فوک‌های خزری در سواحل مازندران از ابتدای سال‌جاری تا 11مهرماه به 15قلاده رسیده که بیش‌از 4برابر سال‌های گذشته است. آخرین لاشه فوک تلف شده هم در ساحل محمودآباد مشاهده شد. این افزایش تلفات حساسیت روی این گونه مهم و درمعرض خطر انقراض را بیشتر از قبل کرده‌است.اگرچه هنوز دلیل افزایش تعداد تلفات فوک‌های خزری مشخص نشده‌است و بررسی‌ها برای تشخیص دلیل اصلی مرگ این گونه نادر آبزی درحال انجام است، اما کارشناسان دلایل متعددی مانند آلودگی دریا، شیوع بیماری درمیان فوک‌ها و حتی پیامدهای برگزاری مانور نظامی کشورهای همسایه در مناطق شمالی دریای خزر را در بروز این وضعیت محتمل می‌دانند.مدیرکل حفاظت محیط‌زیست مازندران با بیان اینکه تلفات فوک‌ها غیرعادی است، به خبرنگارهمشهری می‌گوید: در سال‌های گذشته معمولا بین 2 تا 3لاشه فوک خزری در سواحل استان مشاهده می‌شد که معمولا به‌دلیل گرفتار شدن در تورهای صیادی بود، اما اینکه لاشه 15فوک خزری را در کم‌تر از 7ماه در سواحل استان ببینیم، غیرعادی و هشدار دهنده است.

 عوامل احتمالی
«حسینعلی ابراهیمی‌کارنامی» می‌افزاید: بررسی‌ها برای پی بردن به دلیل افزایش مرگ فوک‌های خزری درحال انجام است، اما مشکل اینجاست که لاشه‌های کشف شده تجزیه شده هستند و به‌دلیل تخریب بافت، بدن فوک‌ها قابلیت بررسی آزمایشگاهی را ندارد. به‌همین دلیل تا زمانی که لاشه‌های سالم‌تری به دست نیاید، عملا دستیابی به نتایج دقیق درباره علل مرگ فوک‌ها ممکن نیست. با این‌حال نمونه‌هایی از همین لاشه‌ها گرفته شد تا درصورت امکان، آزمایش‌هایی دراین زمینه انجام شود.وی احتمال مرگ فوک‌ها براثر خفگی به‌دلیل گرفتار شدن در تور صیادان را با توجه به انجام نشدن فعالیت‌های شیلاتی در دریای خزر طی نیمه نخست سال‌جاری منتفی می‌داند و اظهار می‌کند: مشخص است که این فوک‌ها براثر خفگی و گرفتار شدن در تور تلف نشده‌اند و باید علل دیگری مانند آلودگی میکروبی، ویروسی یا عوامل محیطی وجود داشته باشد که نیاز به بررسی دقیق‌تری دارد.ابراهیمی‌کارنامی اضافه می‌کند: البته انجام آزمایش برای تشخیص علل مرگ فوک‌ها باید در آزمایشگاه مرجع سازمان دامپزشکی کشور انجام شود و با توجه به ورود مستقیم اداره‌کل حیات وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور به مرگ فوک‌های خزری، آزمایش‌ها نیز با هماهنگی 2سازمان حفاظت محیط‌زیست و دامپزشکی کشور پس از فرستادن نمونه‌ها به آزمایشگاه این سازمان انجام خواهد شد.

 خطر انقراض
فوک‌های خزری تنها گونه پستاندار بزرگ‌ترین دریاچه جهان هستند که به دلایل مختلف طی سال‌های اخیر در دسته جانوران درمعرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند. گفته می‌شود که درحال‌حاضر بین 70 تا 100هزار فوک خزری در دریای خزر حضور دارند که بین مناطق شمالی و جنوبی این دریا هرسال در مهاجرت هستند و رفت و آمد می‌کنند.به همین دلیل در سواحل شمالی دریای خزر، مانند ساحل روسیه و جمهوری‌آذربایجان نیز تلفات این پستاندار دریایی مشاهده می‌شود که اتفاقا تعداد تلفات دراین مناطق بیشتر است. بهار امسال برخی منابع رسمی اعلام کردند که لاشه 170فوک خزری در سواحل روسیه مشاهده شده که اتفاقی عجیب و غیرعادی به‌حساب می‌آید و احتمالا هم بی‌ارتباط به مشاهده شدن لاشه‌ فوک‌های خزری در سواحل جنوبی دریای خزر نیست.رئیس اداره نظارت برامورحیات وحش اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست مازندران در گفت‌وگو با خبرنگارهمشهری این احتمال را رد نمی‌کند و می‌گوید: اینکه چند ماه پیش ده‌ها فوک خزری در شمال دریای خزر و ساحل کشورهای همسایه مشاهده شد، می‌تواند با مشاهده شدن لاشه فوک‌ها در سواحل جنوبی دریای خزر و شمال ایران مرتبط باشد.«کوروس ربیعی» اظهار می‌کند: فوک‌های خزری یک جمعیت مهاجر در دریای خزر هستند که تابستان و پاییز در مناطق جنوبی دریا و زمستان و بهار در آب‌های شمالی حضور دارند. ممکن است یک بیماری ویروسی درمیان فوک‌ها شایع شده باشد و حالا پس از مهاجرت‌شان به آب‌های جنوبی، شاهد لاشه فوک‌های تلف شده دراین منطقه هستیم.

 در جست‌وجوی لاشه‌های سالم
وی می‌افزاید: تا زمانی که آزمایش‌ها به‌صورت دقیق و با یافتن لاشه سالم و تجزیه نشده فوک‌ها انجام نشود، نمی‌توان عاملی قطعی را برای مرگ این گونه ارزشمند آبزی دریای خزر مطرح کرد. با توجه به اینکه لاشه‌های به ساحل رسیده تجزیه شده هستند، مشخص است این فوک‌ها دست‌کم بیش‌از یک هفته پیش تلف شده‌اند و جریان آب آنها را به ساحل آورده‌است.ربیعی ادامه می‌دهد: بنابراین احتمال اینکه تعداد فوک‌های تلف شده بیشتر باشد، زیاد است. برهمین اساس پایش دریایی تا محدوده حدود 4کیلومتری ساحل برای یافتن لاشه‌ سالم فوک‌ها که مدت کم‌تری از تلف شدن آنها گذشته باشد، با همکاری اداره بنادر و دریانوردی و اداره‌کل شیلات مازندران در دستورکار قرار دارد.
وی به پیشینه شیوع بیماری درمیان فوک‌های خزری اشاره می‌کند و می‌گوید: سال2007 نیز مرگ تعداد زیادی از فوک‌های خزری مشاهده شده بود که پس از انجام آزمایش‌ها، مشخص شد دلیل مرگ این گونه‌ها، نوعی بیماری ویروسی بوده که از سگ‌سانان به این آبزیان منتقل شده‌است. اکنون هم ممکن است یک بیماری ویروسی درمیان فوک‌ها شایع شده باشد، اما هنوز هیچ دلیل روشنی وجود ندارد. البته می‌توان مسائلی مانند آلودگی دریا به‌دلایل مختلف را دراین زمینه دخیل دانست.دراین میان برخی کارشناسان به احتمال اثرگذاری برگزاری مانور نظامی مشترک ترکیه و جمهوری‌آذربایجان در آب‌های دریای خزر که تیرماه برگزار شد نیز اشاره می‌کنند، اما با توجه به مشاهده شدن لاشه فوک‌های خزری در سواحل روسیه پیش از برگزاری مانور نظامی جمهوری‌آذربایجان، احتمال اینکه مانور نظامی عامل مرگ فوک‌ها باشد، ممکن است چندان قوی نباشد. 

 مرگ خاموش فوک‌های خزری در گیلان
ازسوی دیگر مرگ ۴فوک خزری در سواحل گیلان نگاه‌ها را متوجه این گونه ارزشمند دریای خزر کرده‌است. در 2هفته منتهی به شهریورماه و اوایل مهرماه لاشه ۲فوک خزری در سواحل آستانه‌اشرفیه و ۲لاشه دیگر در انزلی و رضوانشهر کشف شده‌است. با توجه به این موضوع، اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان اعلام کرده‌است نمونه‌گیری‌های لازم از این گونه درخطر انقراض انجام شده تا دلیل دقیق مرگ فوک‌ها مشخص شود.این‌درحالی‌است که از سال۲۰۰۸ میلادی نام فوک خزری در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت به‌عنوان یک گونه درخطر انقراض قرار گرفته‌است. از آن زمان محققان از کشورهایی مانند ژاپن، هلند و انگلستان بررسی  روی این گونه جانوری دریای خزر را آغاز کردند.با این‌حال هنوز هم در کشورهای حاشیه دریای خزر برنامه مدونی برای حفاظت از فوک خزری تدوین نشده‌است. اگرچه در سال‌های اخیر درباره ضرورت حفاظت از فوک خزری کنفرانس‌هایی برگزار شده‌است، اما برگزاری چنین برنامه‌هایی تاکنون منجر به یافتن راهکارهای عملی باهدف نجات گونه فوک‌خزری از خطر انقراض نشده‌است.

 فعالیت گروه‌های مردم‌نهاد
فوک خزری با نام علمی (Pusa caspica) یک گونه پستاندار دریایی کمیاب است که تنها در دریای خزر و رودخانه‌های منتهی به آن مانند «ولگا» و «اورال» زندگی می‌کند. این گونه به‌طور میانگین 5/1متر طول و ۸۰کیلوگرم وزن دارد و یکی از کوچک‌ترین انواع فوک به‌شمار می‌رود.در سال‌های اخیر به‌صورت پراکنده گروه‌هایی مردم‌نهاد مانند مرکز حفاظت از فوک خزری در کشورهایی مانند ایران، روسیه، ترکمنستان و قزاقستان برای حفاظت از این گونه آغاز به‌کار کرده‌اند. یکی از دستاوردهای مهم سازمان‌های مردم‌نهاد برای حفاظت از فوک خزری، لغو شکار قانونی فوک خزری در کشور روسیه و به‌ویژه در قسمت شمالی دریای خزر بوده‌است.

 علائم  آسیب‌های فیزیکی مشاهده نشد
سرپرست اداره حفاظت محیط‌زیست آستانه‌اشرفیه درباره کشف لاشه فوک ‌خزری در بندر کیاشهر می‌گوید: با اعلام گزارش مردمی مبنی بر مشاهده لاشه فوک خزری در سواحل بندر کیاشهر، کارشناسان اداره حفاظت محیط‌زیست به منطقه اعزام شدند و لاشه فوک‌های تلف شده را در 2نقطه و در فاصله یک کیلومتری از یکدیگر، شناسایی کردند.«رضا زمانی» اظهار می‌کند: پس از انجام بایومتری (زیست‌سنجی) در محل کشف لاشه‌ها و نمونه‌برداری از آن، گزارش‌های مربوط، به‌منظور روشن شدن دلیل مرگ این گونه‌ منحصربه‌فرد و درخطر انقراض تهیه و به اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان گیلان ارسال شد.وی اضافه می‌کند: دلایل مرگ فوک‌ها در دست بررسی است، اما هیچ‌گونه علائمی از ضرب و جرح بر روی لاشه‌ها مشاهده نشده‌است.

 برنامه‌ای برای حفاظت از فوک‌ها
درچنین شرایطی رئیس اداره نظارت بر امور حیات‌وحش اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان نیز از تدوین برنامه عملی حفاظت از فوک‌های خزری ازسوی دفتر حفاظت محیط‌زیست دریایی خبر می‌دهد.«حسین علی‌نژاد» درباره دلایل مرگ فوک‌های خزری که طی هفته‌های گذشته در سواحل گیلان مشاهده شده‌است، به خبرنگارهمشهری می‌گوید: تاکنون دلیل مرگ این فوک‌ها در سواحل استان مشخص نشده‌است. فوک‌های خزری ممکن است به دلایل طبیعی و براثر بیماری از میان رفته باشند.وی با تأکید به اینکه مشاهده لاشه فوک‌های خزری در سواحل گیلان مسبوق به سابقه است و در سال‌های گذشته نیز شاهد به ساحل کشیده شدن لاشه این پستاندار دریای خزر بوده‌ایم، می‌افزاید: فوک‌های خزری براثر بیماری، برخورد با شناورها یا خفگی در تورهای صیادی کشته می‌شوند که لاشه آنها توسط امواج دریا به سواحل می‌رسد. این موضوع در همه خطوط ساحلی دریای خزر قابل مشاهده است.علی‌نژاد با بیان اینکه به صیادان استان در زمینه نحوه مواجهه با فوک‌های خزری و آزادسازی آنها از تور صیادی آموزش‌های لازم ارائه شده‌است، ادامه می‌دهد: بخشی از مرگ و میر فوک‌های خزری به حضور صیادان غیرمجاز برمی‌گردد. خوشبختانه در سواحل استان، شکارچی فوک نداریم. رئیس اداره نظارت بر امور حیات‌وحش اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گیلان اضافه می‌کند: آماری از جمیعت فوک‌های خزری در دست نیست. فوک کاسپین یا خزری تنها پستاندار دریای خزر به‌حساب می‌آید که در سال‌های اخیر بیش‌از ۹۰درصد جمعیت آن از میان رفته‌است.

نقش برهم خوردن زنجیره‌غذایی در مرگ فوک‌ها
ماهان مه‌رو-کارشناس محیط‌زیست



مشاهده لاشه فوک‌های خزری طی هفته‌های اخیر در سواحل استان‌های گیلان و مازندران، بار دیگر خطر انقراض این گونه کمیاب را گوشزد کرد. با این وجود باید بدانیم که تا 3دهه گذشته جمعیت فوک‌های خزری حدود یک میلیون قلاده بود که اکنون تخمین زده می‌شود جمعیت این‌گونه به حدود 70هزار قلاده رسیده‌است؛ یعنی طی 3دهه جمعیت این گونه‌‌ ارزشمند تا 90درصد کاهش یافته‌است. درچنین شرایطی با وجود اینکه شکار گسترده فوک‌ها در سواحل شمالی روسیه، سبب اعتراض گسترده فعالان محیط‌زیست شد، اما تاکنون هیچ‌یک از کشورهای ساحلی دریای خزر، اقدام ویژه‌ای برای حفاظت از فوک‌های این دریا انجام نداده‌اند. در روسیه از پوست فوک‌ها برای تولید لباس و از گوشت آنها در مزرعه پرورش روباه استفاده می‌شود. در سواحل ایران نیز چالش‌هایی مانند آلودگی آب و گیرکردن در تور صیادان غیرمجاز، از عمده‌ترین عوامل مرگ فوک‌ها به‌حساب می‌آید. اینها درحالی‌است که آلودگی میکروبی و ورود فاضلاب شهرها به دریا را باید از مهم‌ترین عوامل مرگ فوک‌های خزری دانست. کاهش منابع‌غذایی ازجمله عوامل دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ با ورود گونه آبزی «شانه‌دار مهاجم» به دریا، خودتکثیری آنها و همچنین نداشتن دشمن طبیعی در محیط دریا، زمینه مناسب برای گسترش جمعیت «شانه‌دار مهاجم» مهیا می‌شود و آنان از فیتوپلانکتون‌ها (دسته‌ای از آغازیان گیاه مانند) تغذیه می‌کنند که غذای اصلی ماهی «کیلکا» به‌حساب می‌آید. دراین میان جمعیت کیلکاها به‌دلیل نبود غذا و نیز صید با لنج‌های بزرگ رو به کاهش گذاشته‌است و از آنجا که ماهی کیلکا غذای فوک‌های خزری به‌حساب می‌آید، این موضوع سبب می‌شود فوک‌ها نیز به دلیل نبود غذا تلف شوند. یعنی این زنجیره غذایی به‌هم پیوسته است و درصورت به خطر افتادن یک گونه از آنها، بقیه گونه‌ها نیز درمعرض خطر قرار می‌گیرند. ازسوی دیگر می‌توان به این موضوع هم اشاره کرد که فوک‌ها نیاز دارند برای تنفس به خشکی بیایند، اما اراضی ساحلی ما امن نیست و بیشتر اراضی ساحل یا تصرف شده یا مردم در آنجا تفرج می‌کنند. براین اساس ساحل امن وجود ندارد و در این شرایط فوک‌ها به‌دلیل بدن دوکی شکل خود، نمی‌توانند به تهدیدها پاسخ درستی بدهند و سریع از مرکز تهدیدات دور شوند. تنها در بخش‌هایی از سواحل کیاشهر و انزلی امنیت نسبی برای حضور فوک‌ها وجود دارد. درنهایت باید درنظر داشت که در سال‌های اخیر جمعیت فوک‌های خزری به‌صورت چشمگیری کاهش پیدا کرده؛ چالشی که گذر از آن نیازمند برنامه‌ریزی‌های دقیق داخلی و منطقه‌ای است.

3 احتمال در مرگ فوک‌های خزری
دکتر امیر صیاد شیرازی-مدیر مرکز حفاظت فوک خزری ایران
مرگ فوک‌های خزری که در یک قرن گذشته تعدادشان به‌صورت چشمگیری کاهش پیدا کرده‌است، طی 2سال اخیر در روسیه و اکنون در قسمت‌های جنوبی دریاچه خزر ابهام‌هایی را ایجاد کرده که هنوز عوامل آن به‌درستی و به طور دقیق مشخص نشده‌است. در‌حال‌حاضر فقط می‌توان چند احتمال را برای مرگ فوک‌های خزری در آب‌های شمالی ایران مطرح کرد که شامل بیماری، فعالیت‌های نظامی یا آلودگی‌های نفتی است، اما دراین میان با توجه به مشاهده‌ها و نشانه‌های موجود، احتمال بیماری در نگاه نخست پایین‌تر به نظر می‌رسد، چراکه با شیوع بیماری در یک گله، معمولا جانور به مرور ضعیف می‌شود و باتوجه به کم‌توان شدن در شکار، به سمت ساحل حرکت می‌کند و مرگ در نزدیکی ساحل اتفاق می‌افتد. این‌درحالی‌است که لاشه‌های کشف شده در سواحل جنوبی خزر نشان می‌دهد مدت زیادی از تلف شدن فوک‌ها گذشته است. یعنی مرگ در فاصله زیاد از ساحل اتفاق افتاده و لاشه به‌مرور با حرکت امواج، به ساحل آورده شده‌است. به همین دلیل نیز لاشه‌ها تجزیه شده‌اند و قابلیت انجام آزمایش میکروبی روی آنها وجود ندارد. با این‌حال این احتمال نیز وجود دارد که یک بیماری نوپدید درمیان این گونه‌ها شایع شده باشد. مرگ فوک‌ها طی 2سال اخیر در سواحل داغستان روسیه نیز مشاهده شده که آمار قابل‌توجهی هم داشت. براساس آمارهای رسمی، امسال 170لاشه و سال‌گذشته حدود 300لاشه فوک خزری دراین منطقه مشاهده شده‌است. البته به‌گفته برخی کارشناسان، سال‌گذشته تعداد لاشه‌های فوک خزری در سواحل داغستان بیش‌از هزار قلاده بود که ابتدا اعلام شد به‌دلیل مسمویت با گاز متان ناشی از فعالیت‌های نفتی جمهوری‌آذربایجان این اتفاق رخ داده‌است، اما بعد این احتمال را منتفی اعلام کردند. نکته قابل توجه دیگر در مرگ اخیر فوک‌ها جنسیت آنهاست. از 15لاشه کشف شده تا 11مهرماه، 14لاشه متعلق به فوک‌های نر بوده‌است. با این حال تا زمانی که لاشه سالم به‌دست نیاید، نمی‌توان اظهارنظر دقیقی درباره علل مرگ فوک‌های خزری بیان کرد.