ارتشبد طنطاوی؛ پدرخوانده کودتای مصر

محمد حسین طنطاوی، یکی از بزرگ‌ترین فرماندهان ارتش مصر که در حساس‌ترین مقاطع تاریخی این کشور حضور داشته و نقش ایفا کرده بود، بامداد روز دوشنبه 29شهریور در 85سالگی درگذشت. از او روایت‌های به کلی متناقضی به جا مانده است. عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهور کنونی مصر که با کودتا بر سر کار آمده در پیامی خطاب به مردم این کشور ضمن تسلیت مرگ طنطاوی گفت: او مرد بزرگی بود که مصر را در لحظات سخت تاریخی تنها نگذاشت و اجازه نداد این کشور بزرگ به ویرانه‌ای جنگ زده تبدیل شود. در مقابل اما حامیان دولت محمد مرسی، رئیس‌جمهور پیشین مصر که در سال2019 درگذشت، طنطاوی را طراح کودتای سال2014 یا پدرخوانده کودتا می‌نامند؛ کودتایی که در نتیجه آن سرنوشت مصر و شاید حتی جهان عرب تغییر کرد.
طنطاوی متولد قاهره بود و تمام تحصیلات ابتدایی و بعدها عالیه خود را در دانشگاه‌های نظامی همین شهر ادامه داد. دوران جوانی و میانسالی طنطاوی همراه بود با بزرگ‌ترین جنگ‌های تاریخ معاصر مصر و جهان عرب. او در جنگ 6روزه سال1967 که با شکست سنگین مصر مقابل اسرائیل همراه بود، نقش یک افسر میان رتبه را داشت، اما در جنگ1973 فرماندهی یکی از گردان‌های نیروی زمینی مصر را برعهده گرفت؛ گردانی که در بخش شمالی صحرای سینا با نیروهای تحت امر آریل شارون، نخست‌وزیر پیشین رژیم صهیونیستی جنگید. تمامی فرماندهان این جنگ از حسنی مبارک گرفته تا طنطاوی طی دهه‌های آینده سهمی بزرگ از معادله قدرت در مصر به‌دست آوردند. اگرچه طنطاوی برخلاف بسیاری از همرزمان خود هرگز لباس نظامی را از تن در نیاورد، اما در سایه سیطره همه جانبه ارتش بر تمام امور سیاسی و اقتصادی مصر، عملا به یکی از مهم‌ترین بازیگران قدرت در این کشور تبدیل شد. او کمی بعد از جنگ1973 به‌عنوان وابسته نظامی در سفارت‌های مصر در پاکستان و افغانستان مشغول به‌کار شد و پس از آن، مجددا به کشورش بازگشت تا مراتب پیشرفت نظامی را یکی پس از دیگری طی کند. به این ترتیب، سرانجام در سال1993 (58سالگی) طنطاوی به لقب ارتشبدی به‌عنوان بالاترین رتبه نظامی در ارتش مصر دست یافت. او پیش از این نیز وزیر دفاع مصر شده بود؛ مسئولیتی که در کمال ناباوری به‌مدت 21سال (از 1991 تا 2012) ادامه داشت. بسیاری حاکمیت مطلق طنطاوی بر وزارت دفاع را، فرصتی مهم برای شبکه‌سازی‌‌ و افزایش قدرت او در ساختار سیاسی مصر می‌دانند.
اما سرنوشت سازترین مقطع از زندگی ارتشبد طنطاوی به دوران پس از انقلاب سال2011 مصر بر می‌گردد؛ زمانی که با سقوط مبارک، اداره کشور در اختیار شورای نظامیان تحت امر او قرار گرفت. طنطاوی طی سالیان گذشته به‌رغم قدرت بالا و نفوذ گسترده در میان نظامیان، همواره از موضع‌گیری سیاسی اجتناب می‌کرد و این امر، نوعی اعتماد میان جامعه مدنی و رسانه‌های معترض مصری نسبت به او ایجاد کرده بود. ارتشبد طنطاوی در ژانویه سال2011 با پذیرش مسئولیت اداره شورای نظامی به‌عنوان دولت موقت، حمایت کامل خود از انقلاب مردم را اعلام کرد. البته این حمایت تنها لفظی نبود و اقدامات عملی مهمی را هم به‌دنبال داشت؛ از انحلال پارلمان گرفته تا تغییر قانون اساسی، صدور احکام جلب برای حسنی مبارک و دیگر سران دولت سابق. مجموعه این اقدامات، طنطاوی را به‌عنوان یک نظامی تکنوکرات و غیرسیاسی، نزد جریان‌های انقلابی معرفی کرد که تنها دغدغه‌اش، حفظ امنیت مصر است و برنامه‌ای برای مداخله در انتخابات و یا تشکیل دولت‌های بعدی ندارد. به این ترتیب قابل انتظار بود که دولت جدید به ریاست محمد مرسی، طنطاوی را در سمت خود ابقا کرده و به همکاری با او ادامه دهد. اما این وضعیت به‌تدریج تغییر کرد. شبکه الجزیره در این‌باره به نقل از هاشم قندیل، وزیر کشور در دولت محمد مرسی گزارش می‌دهد: با گذر زمان برای ما روشن شد ارتشبد طنطاوی حاضر به همکاری با رئیس‌جمهور منتخب مردم نبوده و سیاست‌های خود را مطابق فرامین دولتی تغییر نمی‌دهد. او علاوه بر این، با استفاده از نفوذ خود در بخش‌های مختلف به کارشکنی در مسیر حرکت دولت تازه کار مرسی می‌پرداخت. برای مثال باید توجه داشت بخش اعظم اقتصاد مصر، از شرکت‌های عمرانی گرفته تا نیروگاه‌های برق، تولید سیمان و کشاورزی زیر سیطره ارتش قرار داشته و بدون همراهی این نهاد نظامی، دولت قادر نیست هیچ سیاست جدید و یا تغییر قابل ملاحظه‌ای را در اقتصاد مصر ایجاد کند. این در حالی است که تورم شدید و نرخ بالای بیکاری، مطالبات گسترده‌ای را در سطح جامعه مصر به‌وجود آورده بود؛ مطالباتی که بدون شک باید از سوی دولت انقلابی تازه بر سر کار آمده پاسخ داده می‌شد. به این ترتیب محمد مرسی تنها یک سال بعد، ارتشبد طنطاوی را از وزارت دفاع برکنار کرده و ژنرال عبدالفتاح سیسی (رئیس سابق اطلاعات ارتش) را جانشین او کرد. به روایت شبکه الجزیره، برکناری طنطاوی، به مثابه اعلام جنگ میان دولت با ارتش بود؛ جنگی که درنهایت با کودتای خونین سال2014 و دستگیری تمامی سران انقلاب به پایان رسید. روزنامه العربی الجدید با اشاره به وقایع تاریخی آن روزها می‌نویسد: درگیری گسترده خیابانی مردم با ارتش در خیابان‌های قاهره، ممکن بود با سرپیچی برخی نیروهای نظامی از فرمان کشتار مردم و در نتیجه فروپاشی تدریجی ارتش روبه‌رو شود. اما ارتشبد طنطاوی به‌عنوان پرنفوذترین نظامی مصر در غیاب حسنی مبارک، در تمامی این مراحل با قدرت از فرامین سیسی برای سرکوب اعتراضات خیابانی حمایت کرده و اجازه نداد قدرت در دستان اسلامگرایان باقی بماند. در جریان کودتای مورد حمایت طنطاوی، نزدیک به 700نفر از شهروندان مصری ظرف 24ساعت در خیابان‌های قاهره به قتل رسیدند.