حجتی از تضعیف حس تعلق به محله

حامد فوقانی ـ دبیر گروه شهر

«حجت کسری، مداح اهل‌بیت درگذشت»؛ خبری که دیروز منتشر شد و دل اهالی شمیران را حسابی به درد آورد. اهالی شمال شهر هنوز به یاد دارند روزهایی را که با نفس گرم این مداح، به وادی کربلا سیر می‌کردند و با شور و نوای او، واقعه عاشورا مقابل چشمانشان مجسم می‌شد. او پس از 2دهه گذراندن روزگار در بستر بیماری، به دیار باقی شتافت تا انگار بخشی از هویت دینی محله‌های تجریش، چیذر، جماران، حصاربوعلی، اختیاریه و قلهک را هم با خود ببرد. حجت کسری، بخشی از هویت محله‌های شمالی تهران به شمار می‌رفت. به همین‌خاطر وقتی که به دیار باقی شتافت، بسیاری از اهالی دیرینه شمیران به یکدیگر گفتند «خدا بیامرزدش؛ یکی دیگر از قدیمی‌های با اصالت هم رفت.»  جدا از اینکه چطور کسری در قلب مردم جایی ویژه پیدا کرده بود، حضور او، به نوعی مُهر حس تعلق خاطر اهالی به محله‌شان به‌حساب می‌آمد. حتی شهروندانی که در جایی دیگر به غیر از شمال تهران، سکونت داشتند هم، حداقل در دهه نخست محرم و دهه پایانی صفر، به عشق مداحی دوست‌داشتنی، دوباره به محله پدری بازمی‌گشتند و در میان همسایه‌های سالیان نه خیلی دور، به عزاداری می‌پرداختند. حجت کسری، نمونه‌ای از هویت‌های اصیل محلی به شمار می‌آید که شهروندان را نسبت به فضایی که در آن زندگی می‌کنند، باتعصب نگه می‌دارند. البته که حس تعلق به محله شاخصه‌های فراوانی دارد که هویت فردی و مناسبتی یکی از آنها به‌حساب می‌آید؛ با این حال، شاخصه‌ای مهم است که چشم‌پوشی از آن، می‌تواند دیگر احساسات تعلق‌خاطر به محله را نیز از شهروندان بگیرد. از همین رو، وقتی از احساس تعلق به محله در معنای مدرن و کلانشهری سخن می‌گوییم، این احساس تعلق نه به ویژگی‌های خاص مطلوبیت محله، نه محله در مفهومی خودگردان و نه معنایی تاریخی و نوستالژیک که در مفهوم حساسیت شهروندی به محیط پیرامون است. در این معنا محله 3سطح دارد؛ «محلات خیابانی» که جغرافیایی از نقشه‌های انسانی و درک ذهنی که افراد از محله خود دارند، «شهر به مثابه محله» که محلات ذهنی است که حول علایق، مسائل، تخصص‌ها و کسب‌و‌کارها شکل می‌گیرند و «مناطق در جایگاه محله‌ها»؛ سطحی که بین محله‌های خیابانی و شهر وساطت می‌کنند تا به حل مسائل محله‌های خیابانی کمک شود. اما باید توجه داشته باشیم که اگرچه حس مکان مهم است، در عین حال رابطه با کالبد و خاطره بر تقویت و تثبیت شهروندی نیز مؤثر است. حال نادیده گرفتن چنین حسی، «خانه به دوشی» و «ذهن بی‌خانمان» را به همراه دارد و حس تعلق به محله را به‌دلیل از بین رفتن نشانه‌ها و هویت‌ها تضعیف می‌کند؛ مسئله‌ای که عده‌ای از آن با عنوان «آلزایمر شهری» یاد می‌کنند.