رشته‌های جدید برای عقب نماندن از رقابت جهانی
محمدرضا آهنچیان، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم در گفت‌وگو با همشهری از چرایی تاسیس رشته‌های جدید دانشگاهی اسامی و کاربرد رشته‌ها و منسوخ شدن آنها می‌گوید
ثمره حسینی ـ روزنامه‌نگار
دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی کشور اعلام کرده که در پی اعمال تغییرات اساسی در بیش از 100رشته تحصیلی دانشگاهی در گروه‌ها و مقاطع مختلف، تاسیس بیش از 10رشته جدید و بازنگری اساسی در برنامه درسی بیش از 100رشته خاصه در گروه فنی و مهندسی و علوم انسانی است. گفته می‌شود که این اقدام در پی درک ضرورت‌های جدید کشور در حوزه آموزش، فناوری، اشتغال و همچنین نیاز به مجهز شدن نظام آموزشی به ارزش‌های دینی بیشتر از آنچه در گذشته وجود داشته، اتخاذ شده است. در گفت‌وگو با محمدرضا آهنچیان، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، درباره چرایی و ضرورت‌های تاسیس رشته‌های جدید دانشگاهی پرسیده‌ایم.
دلیل شکل‌گیری رشته‌های جدید دانشگاهی یا اعمال تغییرات در رشته‌های پیشین چیست؟
زمینه انجام این تغییرات، بروز نیازهای جدید سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، شرکت‌ها، ادارات و دستگاه‌های مختلف در دو بخش خصوصی و عمومی و اعلام نیاز آنها به نیروی کار در مشاغل، تخصص‌ها و حوزه‌های خاص و بعضا جدید است. پس از این مرحله، نیازهای اعلام‌شده به کارگروه‌های تخصصی در دفتر برنامه‌ریزی ارجاع می‌شود و کارگروه‌ها براساس نیاز سازمان و دستگاه مربوطه، نسبت به ایجاد رشته یا اعمال تغییرات در رشته‌های پیشین اقدام می‌کنند. بنابراین، اعلام نیاز مستقیم دستگاه‌ها مهم‌ترین مرجع برای ایجاد رشته‌های جدید است. به علاوه، خود کارگروه‌ها نیز به‌طور مداوم وضعیت توسعه علمی و فناوری جهان را رصد کرده و مثلا متوجه می‌شوند که رشته‌هایی در خارج از کشور و در حوزه فناوری‌های نوین ایجاد شده که در ایران نیست. این کارگروه‌ها پس از تحقیق و فهم ضرورت وجود و امکان تاسیس این رشته‌ها در کشور، اقدام به تاسیس رشته‌های جدید می‌کنند. بدین‌ترتیب، پس از چند سال ما متخصصان جدیدی در کشور داریم که از طریق دستگاه‌های مختلف در خدمت جامعه و مردم قرار می‌گیرند. این اقدام از این حیث که علم و فناوری در عرصه جهانی روزبه‌روز در حال نو شدن است و کشور ما نمی‌تواند از کشورهای پیشرفته دنیا عقب بماند، ضروری است.
10رشته جدیدی که تاسیس شده چه رشته‌هایی هستند و چه کاربردهایی از حیث شغلی دارند؟
گروهی از این رشته‌ها، رشته‌های خاصی هستند که برای دانشگاه‌های خاص تعیین شده‌اند؛ به‌عنوان مثال رشته غرب‌شناسی انتقادی، رشته‌ای است که برای حوزه درنظر گرفته شده، بنابراین تعداد محدودی در این رشته تحصیل کرده و برای دستگاه‌های خاص با اهداف خاص تربیت می‌شوند و طبیعتا مخاطب عام هم ندارند. گروهی دیگری از این رشته‌های تازه تاسیس هم عام هستند، به‌عنوان مثال در مقطع کارشناسی، رشته ریاضی پزشکی را تاسیس کرده‌ایم که بین رشته‌ای است و می‌تواند برای نظام پزشکی و سلامت کشور مدل‌سازی کند. پوشش مباحث مربوط به محاسبات پیچیده کامپیوتری در حوزه داده‌های سلامت و پزشکی و به همین اعتبار، ارتقای سطح کمی و کیفی خدمات پزشکی و بهداشتی از دیگر کارکردهای این رشته جدید است. رشته دیگری که در مقطع کارشناسی تاسیس شده، گردشگری سلامت است که این رشته نیز بین‌رشته‌ای و برای ایران امروز ما بسیار ضروری است، زیرا افراد زیادی از کشورهای منطقه برای دریافت خدمات درمانی و پزشکی وارد کشور ما می‌شوند و لازم است کارشناسانی برای این نوع از گردشگری تربیت شوند. تعدادی از این رشته‌های جدید البته تدوینی هستند، به‌عنوان مثال رشته فراورده‌های سلولزی که در گروه رشته‌های مهندسی است و مقطع کارشناسی‌اش از اوایل انقلاب وجود داشته اما در برنامه تدوینی جدید، مقطع دکتری برای این رشته پیش‌بینی شده است.
این برنامه کلی یعنی بارگذاری رشته‌های جدید، مربوط به دانشگاه‌های معمولی و متعارف مانند دانشگاه‌های دولتی و دانشگاه‌های زیر نظام دانشگاه آزاد اسلامی و مؤسسات غیرانتفاعی است. ما در نظام آموزشی کشور، 2دانشگاه دیگر هم داریم که به‌صورت خاص، خدمات آموزشی را در قالب رشته‌های مختلف آموزش می‌دهند؛ دانشگاه جامع علمی کاربردی و دانشگاه فنی حرفه‌ای که تعدادی از این رشته‌های جدید تدوینی برای این دانشگاه‌ها درنظر گرفته شده است. البته دانشگاه جامع علمی کاربردی، در تاسیس رشته استقلال دارد و ما رشته‌های تاسیس‌شده را مصوب و برگزار می‌کنیم. به‌عنوان مثال، رشته اتوبوسرانی شهری از این قبیل رشته‌هاست. تاسیس این رشته در مقطع کاردانی از این جهت که در دنیای مدرن امروز، همه مشاغل به آموزش تخصصی نیاز دارند، ضروری است. در این رشته، هم واحدهای عملی و فنی و هم مباحث اجتماعی و اخلاقی آموزش داده می‌شود. اقتصاد تولید و مدیریت واحدهای کشاورزی، رشته تازه تاسیسی- تدوینی دیگری در مقطع کارشناسی ارشد است که بنا به نیاز کشور به توسعه کشاورزی دیده شده؛ یا رشته توانمندسازی آسیب‌دیدگان اجتماعی که مبتنی بر مددکاری اجتماعی و بنا به اعلام نیاز هلال‌احمر، پدافند و... تاسیس شده است. درخصوص گروه علوم انسانی، رشته‌هایی مانند دین‌پژوهی، تصوف و عرفان اسلامی و علوم و معارف نهج‌البلاغه تاسیس و سایر رشته‌ها در این گروه بازنگری شده‌اند. البته تعداد رشته‌های تازه تاسیس در دانشگاه‌های علمی کاربردی و فنی زیاد است، آماری که اعلام شده صرفا دانشگاه‌های متعارف و معمولی را شامل می‌شود.
درخصوص تغییراتی که در گروه علوم انسانی و رشته‌های این گروه ایجاد شده، گفته می‌شود که این برنامه از چند سال پیش به این سو در راستای اسلامی کردن دانشگاه‌ها تدوین و اجرا شده است. نظرتان درخصوص این گزاره چیست؟
گروه علوم انسانی وسیع‌ترین حوزه در وزارت علوم است که بیش از 30کارگروه دارد. بعضی از این کارگروه‌ها از سال 88با مصوبه شورای انقلاب فرهنگی و با ماموریت ویژه به شورای تحول و ارتقای علوم انسانی محول شده، این شورا مسئول و مأمور به بازنگری برنامه‌ها و رشته‌های این گروه و تاسیس رشته جدید به صلاحدید و نیازهای کشور است. یکی از قواعد چهارگانه ای که در این شورا تعیین‌کننده است، توجه به ملاحظات دینی در تدوین برنامه‌ها و رشته‌های دانشگاهی است که البته من اصطلاح اسلامی‌سازی را نمی‌پذیرم؛ برنامه‌ریزی درسی و رشته‌ای براساس تعالیم اسلام و آموزه‌ها و معارف دینی، تعریف بهتری از این فرایند است. حتی در کارگروه‌هایی که زیر مجموعه شورای تحول نیستند هم این نگاه به آموزه‌های دینی در تدوین برنامههای آموزشی وجود دارد که البته در رشته‌هایی مانند حسابداری و جغرافیای طبیعی کمتر و در رشته‌هایی مانند علوم سیاسی و مدیریت بیشتر است.
آیا در تاسیس رشته‌های جدید، بحث اشتغال دانش‌آموختگان در آینده نیز درنظر گرفته شده است؟
بله، وقتی که این رشته‌ها با توجه به اعلام نیاز دستگاه‌های مختلف تاسیس شده‌اند، بی‌تردید بازار کارشان نیز درنظر گرفته شده است. به هر حال، تحول در علم و فناوری که ویژگی جوامع در جهان جدید است، نیازهای جدیدی را پیش‌روی برنامه‌ریزان بازار کار قرار می‌دهد زیرا دنیای جدید به مشاغل جدید نیاز دارد. البته در تاسیس رشته‌های جدید، اشتغال‌زایی تنها هدف نبوده، هدف دیگر ما در تدوین برنامههای جدید، عقب نماندن از پیشرفت و تکنولوژی روز دنیاست، یعنی ممکن است یک رشته در کشور ما هم‌اکنون زمینه شغلی نداشته باشد اما کشور باید به تولید علم و تربیت نیروی متخصص برای آینده توجه کند تا از جریان علم جهان عقب نیفتد.
نکته
منسوخ نه، رشته‌ها از حالتی به حالت دیگر بدل می‌شوند
چرایی و چگونگی منسوخ شدن رشته‌ها
نگار حسینخانی ـ روزنامه‌نگار
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در لیستی که با عنوان «لیست کامل رشته‌ها» منتشر می‌کند، وضعیت رشته‌ها را نیز قید کرده و در جدولی به مصوبه و تاریخ مصوبه درباره آن رشته خاص پرداخته است. در این جدول ذیل بعضی گروه‌ها به کلمه «منسوخ» برمی‌خورید. امری که در سال گذشته توسط وزارت علوم رخ نداده است؛ یعنی رشته‌ای توسط این وزارتخانه منسوخ نشده. اما این منسوخ شدن به چه معناست. ما در این گزارش به سازوکار منسوخ شدن رشته‌ها در سال گذشته پرداخته و محمدرضا آهنچیان در باره آن توضیحاتی به ما داده است.
منسوخ شدن یک رشته
با اینکه در جدول ارائه شده، امسال وزارت علوم رشته‌ای را منسوخ نکرده، اما در گروه‌های مختلف، در سال‌های گذشته چنین اتفاقی رخ داده است. مثلا کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی گردشگری با گرایش گردشگری روستایی زیرمجموعه علوم جغرافیایی یا کارشناسی پیوسته ادبیات داستانی زیرگروه زبان و ادبیات فارسی و... در سال‌های گذشته حذف شده‌اند. آهنچیان در این‌باره توضیح می‌دهد: «صدها برنامه منسوخ شده وجود دارد. اما این لزوما به‌معنای از بین رفتن آن رشته تحصیلی نیست، بلکه برنامه و رشته‌ای با نسخه جدید است که بازنگری و بارگذاری شده است». او درباره اینکه رشته‌ای به کلی منسوخ شود هم می‌گوید که این امکان وجود دارد، اما منوط به نظام عرضه و تقاضا در آموزش عالی است که چه مقدار متقاضی دانشگاهی و مبتنی بر نیاز بازار وجود داشته باشد؛ «رشته‌های محدودی در طول زمان منسوخ شده‌اند. رشته‌هایی نیز به‌عنوان رشته‌های اصلی حذف شده‌اند، اما به تعبیر برنامه‌ریزان از سپهر برنامههای آموزش عالی خارج نشده و از حالتی به حالت دیگر بدل شده‌اند. مثلا از رشته تبدیل به گرایش یا از گرایش تبدیل به زمینه شده‌اند یا چند رشته در همدیگر ادغام شده‌اند و رشته جدیدی ایجاد کرده‌اند.
از سوی دیگر رشته‌هایی به‌علت نبود دانشجو که دلیل آن نبود تقاضا در بازار کار بوده، محکوم به از بین رفتن شده‌اند که از این دست رشته‌ها در مقطع کاردانی زیاد است. درحالی‌که در مقطع ارشد و دکتری تعداد برنامههای رشته‌ها روزبه‌روز در حال افزایش است.»
روند کار وزارتخانه در حذف
براساس جدول ارائه شده رشته‌ها در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مقابل بعضی رشته‌ها کلمه منسوخ و بعضی بازنگری و تدوین نوشته شده است. آهنچیان در توضیح این جدول می‌گوید که بعضی رشته‌ها و برنامه‌ها در سالی منسوخ، بازبینی و بازنگری شده و دوباره فعال می‌شوند؛ «این موضوع بستگی به ماهیت آن رشته دانشگاهی دارد. ولی قابل اعتماد بودن یک رشته برای تدریس در دانشگاه‌ها 3تا 5سال بیشتر نیست. مثلا عمدتا رشته‌های مبتنی بر فناوری و علم روز یا روانشناسی، مدیریت و... در این بازه زمانی باید بازنگری شود، به این دلیل که یافته‌های و متون جدید علمی ممکن است که نقیض اطلاعات برنامه قبلی باشد. دلیل دیگر آن است که وقتی دانش‌آموختگان وارد بازار کار می‌شوند، کارفرما گزارش‌هایی مستقیم و غیرمستقیم به ما می‌رساند که دانش‌آموخته در ارتباط با نرم‌افزارها دانش کافی ندارد یا در ارتباط با جنبه‌های عملی کار از شجاعت لازم برخوردار نیست و مهارت لازم را کسب نکرده است. بنابراین لازم است برنامه براساس بازخوردهایی که در یک دوره دریافت می‌شود بازنگری و گاه منسوخ شود و برنامه تازه‌ای جای آن را بگیرد. برنامههای منسوخ شده نیز از این جهت روی سامانه نگهداری می‌شوند که هم تاریخ آموزش عالی کشور باشند و هم افرادی که با آن برنامه تحصیل کرده‌اند، به آن دسترسی داشته باشند. به نوعی سابقه و تاریخچه کار است.» به‌گفته مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، بازنگری‌ها پروسه تعریف‌شده‌ای دارد که در آن دانشگاه‌های بزرگ برنامه‌ها را بازنگری می‌کنند، در اختیار دفتر برنامه‌ریزی قرار می‌دهند و در ادامه فرایند در کارگروه‌ها در کمیسیون‌ها بررسی و سپس بارگذاری می‌شود. فرایندی کاملا تعریف شده و مشخص. بیش از 60کارگروه فعال در این زمینه وجود دارد. او حتی به این نکته اشاره می‌کند؛ مادامی که در سطوح مختلف نیاز به رشته و درسی حس شود، حذف نخواهد شد؛ «حتی اگر علاقه‌مندان به تعداد انگشتان دست هم باشد، این افراد به‌عنوان بشر حق دارند که از آموزش بهره‌مند شوند.»
منسوخ کردن بر عهده دانشگاه نیست
خردادماه امسال حسین حسینی، معاون آموزشی پیشین دانشگاه تهران گفت که رشته‌های کم‌متقاضی در این دانشگاه منسوخ شده‌اند. این به‌معنای پذیرش نکردن دانشجو در آن رشته تحصیلی است. اما این کار آیا بر عهده دانشگاه است؟ آهنچیان می‌گوید: «اختیاراتی که به دانشگاه‌ها داده شده برای منسوخ کردن یک برنامه نیست. بلکه دانشگاه‌ها اختیار دارند که این برنامه‌ها را بازنگری کنند. بازنگری برنامه از دانشگاه برای وزارت علوم ارسال می‌شود. این وزارتخانه برنامه بازنگری شده را بررسی می‌کند و در اختیار کارگروه تخصصی آن رشته و برنامه قرار می‌دهد. پس از تأیید، برنامه بارگذاری خواهد شد. وقتی برنامه جدید بارگذاری می‌شود، برنامه قدیمی منسوخ خواهد شد. پس این دانشگاه نیست که برنامه را منسوخ می‌کند، هیچ دانشگاهی در کشور چنین حقی ندارد». اما در سال 1395 علاوه بر واگذاری اختیاراتی به دانشگاه، طرح تجمیع دوره‌های کارشناسی مطرح شد. مثال در رشته جغرافیا بود که جغرافیای انسانی، طبیعی، روستایی و... تحت عنوان یک رشته، یعنی جغرافیا تجمیع شد. این هم به‌گفته آهنچیان کار دانشگاه تهران و هیچ دانشگاه دیگری نبوده است؛ «ممکن است در سالی به دانشگاه تهران، براساس قدمت در علم جغرافیا ماموریت داده شود در چنین کاری همکاری کند. در اصل دانشگاه در بازنگری مأمور به انجام این کار شود، نه اینکه مصوبه تعیین کند. البته لازم به ذکر است که هر دانشگاهی این اختیار را دارد که در هر رشته‌ای دانشجو بپذیرد یا نپذیرد. برنامه و رشته‌ها به‌عنوان ثروت ملی شناخته می‌شوند. به‌عبارتی برنامههای درسی ثروت ملی، چکیده و عصاره دانش تخصصی استادان کشور است، بنابراین همه مصوبه‌ها زیرنظر وزارت علوم برای دیگر دانشگاه‌ها بارگذاری می‌شود.»
دانشگاه‌های مادر از 30 به 50 رشد کرده
آهنچیان همچنین این گفته را رد می‌کند که تفویض اختیار بازنگری رشته‌های آموزش عالی و راه‌اندازی رشته‌های متناسب با نیاز جامعه مجددا از سوی وزارت علوم به دانشگاه‌های سطح 1و 2کشور که جمعا تعداد 30دانشگاه است، داده شده. او می‌گوید: «در مراکز استان معمولا یک دانشگاه به‌عنوان دانشگاه مادر شناخته می‌شود. اما بعضی استان‌ها بیش از یک دانشگاه مهم را در خود جای داده‌اند. بنابراین در شهر تهران ممکن است 5دانشگاه بزرگ بین‌المللی وجود داشته باشد. پس لزوما انتخاب دانشگاه براساس مراکز استان نیست. این دانشگاه‌ها در سال1398 به 50 دانشگاه افزایش پیدا کرد که همه دانشگاه‌های مراکز استان را هم شامل می‌شود. این دانشگاه‌ها اختیار بازنگری و ترمیم برنامههای درسی را دارند. اما دانشگاهی حق منسوخ کردن برنامه‌ای را ندارد. حتی اگر برنامه‌ای را تدوین کند، خود مستقلا نیز حق اجرای آن را ندارد. در تدوین و بازنگری برنامههای درسی، دانشگاه‌ها می‌توانند گام نخست را بردارند، زیرا وقتی برنامه‌ای در دانشگاه بازنگری شد باید برای بررسی مجدد و تأیید و تصویب در اختیار وزارت علوم قرار بگیرد. همه این 50دانشگاه می‌توانند در بازنگری‌ها پیشگام باشند، اما هم‌اکنون دانشگاه تهران بیشترین همکاری را دارد. مثلا این دانشگاه از 1396 تا 1400، 114 برنامه را بازنگری کرده است. درحالی‌که در این جدول دانشگاه دوم 15برنامه را بازنگری کرده و حدود 20دانشگاه اصلا هیچ اقدامی انجام نداده‌اند. بنابراین اینکه به دانشگاه اختیار داده شده لزوما به این معنی که دانشگاه باید حتما نقش‌آفرینی کند نیست».
