مدیریت بحران دومینوی کرونا

بیژن یاور‌- ‌استاد دانشگاه در حوزه مدیریت بحران

افزایش سریع مبتلایان و فوتی‌های ناشی از همه‌گیری بیماری کرونا هشداری بود تا برای حل این مسئله، اقدامات و برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام شود. با این حال باید راه‌های برون‌رفت از این وضعیت هرچه سریع‌تر ترسیم و مسیر اجرا و تحقق آن هموار شود.
مدیریت ریسک و شرایط اضطراری همواره با 3مفهوم روبه‌روست که عبارتنداز: «عدم‌قطعیت»، «رخداد» و «قطعیت». «عدم‌قطعیت» که در مبحث احتمالات مطرح است و شامل «مخاطره» به‌معنای هر چیزی که بتواند آسیب ایجاد کند، مانند زمین لرزه، سیلاب و نمونه‌های مشابه است، «خطرپذیری یا ریسک» به‌معنای پتانسیل یا احتمال اینکه یک مخاطره بتواند آسیب ایجاد کند، است و «تهدید» یعنی مخاطره‌ای که دارای ریسک حداکثری است. سپس «رخداد» بروز می‌کند که به‌عبارت ساده یعنی مخاطره از حالت بالقوه به فعلیت می‌رسد و پس از آن با توجه به میزان تهدید، زمان و غافلگیری و البته نمونه‌های مشابه، شرایط اضطراری در مرحله «قطعیت» تثبیت می‌شود. مرحله قطعیت شامل انواع شرایط اضطراری است که عبارتند از: حوادث، سوانح، بلایا، بحران‌ها و فجایع. به بیانی ساده و برای درک بهتر فعالیت‌های مختلفی که باید با توجه به یک شرایط اضطراری انجام شود، چرخه مدیریت جامع شرایط اضطراری درنظر گرفته می‌شود که در این خصوص همواره مراحل و مقاطعی با مصادیقی خاص مورد نظر قرار دارد که عبارتند از: 1.پیشگیری، 2.آمادگی، 3.مقابله یا پاسخ و 4.بازیابی (بازسازی و بازتوانی).
با نگاه به همه‌گیری کرونا این 4مرحله را می‌توان تشریح کرد.

۱- پیشگیری و کاهش اثرات
پایه و اصول پیشگیری مبتنی بر خطرپذیری یا ریسک است. اینکه تا چه میزان ریسک را بپذیریم، آن را مدیریت کنیم، ریسک را منتقل (بیمه) و ریسک را کم کنیم. بسیج عمومی و تسریع در واکسیناسیون همگانی و افزایش سرعت آن نسبت به انتشار بیماری برای جلوگیری از موج‌های آتی و شکستن زنجیره انتقال همه‌گیری به‌عنوان اصلی مهم و ارتقای سطح تاب آوری است که به‌عنوان راهکاری در قالب مدیریت ریسک مطرح می‌شود.

2- آمادگی
در قانون مدیریت بحران کشور، آمادگی، «مجموعه تدابیر و اقداماتی است که ظرفیت جامعه و دستگاه‌های مسئول را برای پاسخ مؤثر به حوادث و سوانح افزایش می‌دهد به‌طوری که خسارات انسانی و مادی ناشی از آن را به حداقل برساند.» پس باید آمادگی لازم را ایجاد کنیم.
مصادیق آمادگی عبارتند از: «پژوهش» و مثلا توجه ویژه به مبحث آینده پژوهی، «برنامه‌ریزی» (تهیه و بهنگام‌سازی‌ برنامه) و مثلا ارائه برنامه برای ابتلای خانوادگی کرونا و ابعاد مختلف آن، «آموزش» مستمر حتی در برابر اینفودمیک‌ها یا همان هجمه‌های اطلاعات نادرست که در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی با حجم زیاد منتشر می‌شوند و «تمرین» برای موارد احتمالی که ممکن است در آینده پیش بیاید.
در تعریفی برنامه عبارت است از ایجاد تعادل بین «منابع» دائما و به‌شدت در حال کاهش و «نیاز»های دائما و به‌شدت در حال افزایش که با هم نسبت معکوس دارند. برنامه در فاز آمادگی تهیه، تدوین و بهنگام‌سازی‌ شده و در مرحله مقابله یا پاسخ، اجرایی و عملیاتی می‌شود. ارتباط تنگاتنگی بین همه فازها وجود دارد، به‌طور مثال برنامه در فاز آمادگی تهیه می‌شود و بازخوردهای استخراج شده از فاز مقابله یا پاسخ برای به روز رسانی برنامه، مجددا به برنامه در فاز آمادگی برمی‌گردد تا بهنگام شود.
شرایط اضطراری و بحران‌ها همواره نقطه عطفی برای تغییر به شمار می آیند که بسته به پهنای باند ذهنی برنامه‌ریزان و مدیران می‌تواند مثبت یا منفی باشند. هر چه پهنای باند ذهنی برنامه‌ریزان و مدیران بیشتر باشد، که به عوامل زیادی ازجمله نوع رویدادها، روندها، تصاویر ذهنی (که براساس تجربیات، تحصیلات و...) و اقدامات متنوع ربط دارد، درک و فهم انواع شرایط اضطراری عمیق‌تر بوده و به همان نسبت تغییر مثبت بیشتر خواهد بود.

۳- مقابله یا پاسخ
مصادیق مقابله یا پاسخ عبارتند از: «مدیریت» در سطح ستاد (تصمیم‌گیری راهبردی و سریع متناسب با شرایط)، «فرماندهی» در سطح میدان (تصمیم‌گیری عملیاتی و سریع متناسب با شرایط)، انواع «عملیات» (که خود شامل انواع عملیات پزشکی، پیراپزشکی، روانپزشکی، روانشناسی، اجتماعی و...) و «منابع» (مانند: تامین اقلام غذایی، دارویی و پزشکی مانند واکسن و سایر ملزومات، تجهیزات و...) و پشتیبانی‌هایی که لازم و ضروری است.
استفاده هماهنگ از نیروهای مسلح ازجمله سپاه، بسیج، ارتش و نیروی انتظامی و استمرار طرح‌های موفق مانند طرح شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند به‌عنوان منبعی عظیم در شرایط کنونی که با همه گیری کرونا روبه‌رو هستیم، راهگشا باشد. همچنین سرعت بخشیدن به واکسیناسیون سیستماتیک عمومی و همگانی، بسیج عمومی را باعث می‌شود. از این طریق مدیریت ریسک برای فصل پاییز و زمستان انجام خواهد شد و از پیک‌های دیگر جلوگیری خواهد شد. علاوه بر این باید با روش‌های علمی مانند ردیابی تماس جلوی تردد بیماران گرفته و اجازه خروج آنها از منزل داده نشود. همچنین درنظر گرفتن جریمه‌های سنگین برای افرادی که پروتکل‌ها را رعایت نمی‌کنند و در واقع قانون شکن هستند، ضرورت دارد. مشارکت همه اقشار مردم در فاز مقابله یا پاسخ بسیار مهم است. جلوگیری از دورهمی‌های خانوادگی، به حداقل رساندن اجتماعات غیرضروری و توجه ویژه و رعایت پروتکل‌های بهداشتی و ایمنی ابلاغی و نمونه‌های مشابه بسیار مهم است. در این بین جبران مقطعی و قسمتی از آسیب‌های وارده به کسب‌وکارهایی که آسیب‌های جدی دیده‌اند، باعث احساس آرامش  می‌شود.

4- بازیابی
به مجموعه تدابیر و اقداماتی گفته می‌شود که برای ترمیم و بهبود خدمات و ساختارها، معیشت، توانمندی و شرایط زندگی جوامع متاثر از حوادث و سوانح انجام می‌شود؛ به‌نحوی که موجب ارتقای توانایی و ظرفیت آنها در جهت کاهش خطر حوادث آتی شود. مثلا کادر درمان نه‌تنها تحت‌تأثیر فشار فیزیکی ناشی از شیفت‌های کاری و پوشش حفاظتی فردی ویژه بلکه از نظر روحی هم تحت‌تأثیر کمبودها، بیماران متوفی و عکس العمل‌های خانواده آنان و نمونه‌های مشابه قرار دارند. لذا این مدافعان سلامت نیازمند بازتوانی و تجدید قوا هستند تا بهتر بتوانند خدمت کرده و آسیب نبینند.
نتیجه اینکه باید چرخه مدیریت جامع شرایط اضطراری را برای ایجاد تاب آوری مطلوب به‌صورت یک کل درنظر گرفت و برای عناصر مختلف آن برنامه‌ریزی لازم را انجام داد. همه باید در کنار هم به مدیریت ریسک و شرایط اضطراری بپردازند. دولت، مردم و همه با هم باید پا به عرصه بگذارند. درخصوص همه‌گیری بیماری ناشی از ویروس کرونا، مدیریت ریسک می‌بایستی صورت پذیرد و برنامه‌ریزی باید به‌گونه‌ای باشد که دیرهنگام به رخدادها واکنش نشان داده نشود و تصمیم‌گیری‌ها سریع انجام شود. تاب آوری که برآیند چرخه مدیریت جامع شرایط اضطراری است، زمانی حاصل می‌شود که همدلی، همفکری، همراهی، همکاری و هم افزایی تمامی بخش‌های جامعه تحقق یابد.