پالایشگاه‌ها در صف کاهش آلایندگی

پالایشگاه‌ها یکی از مهم‌ترین صنایع حوزه انرژی در کشور محسوب می‌شوند که نفت خام را به مواد فراوری شده با ارزش‌افزوده بالا تبدیل می‌کنند و علاوه بر آن، می‌توانند برای مردم هم اشتغال ایجاد کنند. اما این صنایع گاه برای محیط‌زیست و سلامت مردم دردسرساز می‌شوند؛ موضوعی که در برخی استان‌های کشور مانند خوزستان، مرکزی، خراسان‌رضوی، اصفهان و بوشهر به‌دلیل گسترش صنایع پالایشگاهی پررنگ‌تر است. این‌درحالی‌است که استان‌هایی مانند هرمزگان نیز توانسته‌اند با اتخاذ راهبردهای موثر، تاحدودی به مهار چالش‌های این حوزه بپردازند.همشهری دراین گزارش صنایع نفتی و پالایشگاهی برخی از استان‌های کشور که دراین عرصه با مشکلات بیشتری مواجه‌اند را مورد بررسی قرار داده که با وجود مزایای اقتصادی، گاه زیان‌های زیست محیطی برای مردم به‌همراه دارند. این گزارش همچنین به معرفی مهم‌ترین پالایشگاه‌های آلاینده و بررسی تبعات آلودگی‌های پالایشگاهی بر زیست انسانی، گیاهی و جانوری، وضعیت کنونی و اقدام‌های انجام شده برای رفع مشکلات پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.

بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت کشور درخوزستان
در استان خوزستان 2پالایشگاه‌ نفتی آبادان و خوزستان و یک پالایشگاه گازی بیدبلند فعالیت دارند؛ پالایشگاه نفت آبادان یا شرکت پالایش نفت آبادان، یک شرکت دولتی پالایش نفت ایرانی است که بزرگ‌ترین پالایشگاه نفت کشور محسوب می‌شود. نفت خام موردنیاز پالایشگاه به‌‌صورت روزانه توسط شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب و از میادین نفتی آغاجاری، دارخوین و اهواز تأمین می‌شود. پالایشگاه آبادان درحال‌حاضر با تولید روزانه ۱۵میلیون لیتر بنزین، هرروز ۲۳درصد از کل بنزین ایران و ۲۶درصد از بنزین پالایشگاهی کشور را تأمین می‌کند. پالایشگاه دوم آبادان یا خوزستان هم با هدف پالایش نفت خام فوق‌سنگین میدان‌های نفتی آزادگان و یادآوران و همچنین تولید فراورده‌های سبک مانند بنزین و نفت‌گاز به ظرفیت ۱۸۰هزاربشکه در روز ساخته شد، درحالی‌که تولید روزانه ۱۰میلیون لیتربنزین و 5/12میلیون لیتر گازوئیل در دستورکار این پالایشگاه قرارگرفت. پالایشگاه گاز بیدبلند در ۳۲کیلومتری غرب بهبهان قراردارد و سهام آن متعلق به صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس است. طراحی این پالایشگاه ابتدا به‌منظور پالایش گازهای ترش همراه نفت میدان نفتی آغاجاری و صادرات محصولات خروجی به خارج کشور صورت گرفت. ساختمان اولیه این پالایشگاه شامل ۵واحد پالایش گاز با ظرفیت ۲۴۰میلیون فوت مکعب در روز برای هر واحد، در سال1349 مورد بهره‌برداری قرارگرفت. با توجه به فعالیت این پالایشگاه‌ها فلرهای نفتی پالایشگاه‌های خوزستان و آبادان و همچنین فعالیت‌های پالایشگاه بیدبلند یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی هوا، بروز آلرژی، بیماری‌های پوستی و... محسوب می‌شوند. این موضوع بارها ازسوی فعالان محیط‌زیست خوزستان، مردم و نمایندگان مجلس شورای اسلامی مطرح شده، اما هربار شرکت نفت‌خیز مناطق جنوب مدعی می‌شود که فلرها استانداردسازی شده‌اند. با این‌حال هرسال در فصل بارندگی افراد زیادی به‌دلیل بروز حساسیت‌های تنفسی راهی مراکز درمانی می‌شوند؛ اتفاقی که بسیاری از کارشناسان معتقدند نتیجه آلودگی فلرهای نفتی است. «مهرانگیز چهرازی» مدیرگروه باغبانی دانشگاه شهیدچمران اهواز پیش از این در گفت‌وگو با همشهری تأکید کرده بود که مشکل تنفسی در اهواز نتیجه آلودگی فلرهای نفتی، فعالیت کربن‌بلک، صنایع فولاد و نیشکر است، اما مسئولان به این موضوع توجهی ندارند. سال گذشته استاندارخوزستان خبرداد که برای جمع‌آوری فلرهای نفتی خوزستان یک قرارداد 2/3میلیارد دلاری امضاء شده‌است تا فلرهای بدون دود جایگزین آنها شوند. با این‌حال هنوز نگرانی‌هایی درباره پالایشگاه بیدبلند وجود دارد و درحالی‌که مدیران این پالایشگاه مدعی هستند از سامانه نوینی برای دفع آلایندگی فلرها استفاده کرده‌اند، اما فعالان محیط‌زیست تأکید می‌کنند که همین ادعا موجب شده‌است اعتباری برای اصلاح سیستم‌های آلاینده این پالایشگاه درنظر گرفته نشود.

بهبود شرایط زیست محیطی پالایشگاه خراسان‌رضوی
پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد در 35کیلومتری شهرستان سرخس و 165کیلومتری شهر مشهد، در شمال شرق استان خراسان‌رضوی قرار گرفته است. این پالایشگاه درحال‌حاضر از 5واحد تصفیه گاز، 3واحد بازیافت گوگرد، 2واحد تثبیت مایعات نفتی، یک واحد احیای آب ترش، یک تصفیه خانه فاضلاب و همچنین دیگر تأسیسات جانبی تشکیل شده است. خوراک ورودی به پالایشگاه‌ها می‌تواند حاوی مقادیر قابل‌توجهی از ترکیبات گوگردی باشد؛ ترکیباتی که بیشتر به‌صورت گاز سولفید هیدروژن در برج‌های جذب، جداسازی و به واحد بازیافت گوگرد ارسال و در آنجا به گوگرد عنصری تبدیل می‌شوند. بازدهی پایین واحدهای بازیافت گوگرد که درحال‌حاضر به سختی به 96درصد می‌رسد، سبب افزایش ارسال ترکیبات گوگردی به زباله‌سوز می‌شود که نتیجه آن، افزایش انتشار گاز سمی گوگردی و آلودگی هوا خواهد بود. یکی از راه‌های اصلی برون‌رفت آلاینده‌های جو، باران است. با توجه به وجود پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد در شهرستان سرخس وسمی و مخرب بودن آلاینده‌های پالایشگاهی، ضرورت انجام تحقیقات دراین حوزه بیشتر احساس می‌شود. در سال‌های گذشته در حوزه پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد مشکلات فراوانی در ارتباط با رعایت نشدن مسائل محیط‌زیستی و وضعیت مردمی که در مجاورت این مرکز فعالیت می‌کردند و درمعرض آسیب بودند، وجود داشت، اما گفته می‌شود هم‌اکنون با تدابیر اتخاذشده، بخش زیادی از این مشکلات رفع شده‌است. درهمین راستا سال‌گذشته حدود 4میلیارد تومان صرف خدمات مقابله با آلاینده‌ها در حوزه مسائل زیست‌محیطی در سرخس شد و همچنین موضوع مربوط به خروج گاز CO2 که همواره مسأله‌ساز بود نیز درکنترل مناسب‌تری قرارگرفت. هم‌اکنون با فعالیت‌های انجام شده، مشکلات مربوط به فاضلاب‌ها و مسائلی که در حوزه توسعه فضای‌سبز پالایشگاه قرار داشت، در شرایط مطلوب‌تری به‌سر می‌برد. با سرمایه‌گذاری 23میلیارد تومانی در حوزه محیط‌زیست پالایشگاه گاز، حجم وسیعی از گازهای خروجی که برای سلامت هوا و محیط‌زیست مضر بود،‌ کنترل شد و گوگرد تولید شده نیز با استقرار خط ریلی، در شرایط مناسب‌تری قرارگرفت و همچنین قابلیت بهره‌برداری پیدا کرد. با پیگیری مواردی از این دست، هم‌اکنون حواشی پالایشگاه با آسیب زیست‌محیطی کمتری مواجه است و بخش قابل‌توجهی از وضعیت آلایندگی این مجموعه با پیگیری‌های مسئولان پالایشگاه انجام شد. هم اکنون تولید پالایشگاه به لحاظ آلودگی وضعیت قابل‌قبولی دارد، چراکه استفاده از سوخت‌های فسیلی سنگین را تعدیل می‌کند و درهمین راستا امروزه در مشهد سوخت بیش‌از 4هزارو 250واحد صنعتی از طریق گاز تأمین می‌شود. این به‌آن معناست که جهت مصرف‌ سوخت تغییر کرده و از نفت به گاز تبدیل شده‌است که آلودگی کم‌تری هم دارد.

دود پالایشگاه‌ها در چشم بوشهری‌ها
استان بوشهر سال‌هاست که میزبان شایسته‌ای برای صنایع نفت و گاز و پالایشگاه‌های کشور به‌حساب می‌آید، اما درمقابل این صنایع نفتی و پتروشیمی هستند که با تولید انواع و اقسام آلودگی‌های زیست محیطی، برای ساکنان بومی مشکلات متعددی در حوزه محیط‌زیست و سلامت به‌وجود آورده‌اند. درمیان واحدهای صنعتی آلاینده، که شامل کارخانه‌های سیمان، واحدهای پتروشیمی، پالایشگاه‌های گاز، شرکت‌های بهره‌برداری نفت و گاز، واحدهای تولید شن و ماسه، آسفالت، گچ و آهک، واحدهای تبدیل ضایعات طیور و آبزیان، شرکت نفت فلات قاره و برخی صنایع متوسط دیگر می‌شود، این پالایشگاه‌ها هستند که به‌عنوان کانون اصلی آلودگی در سطح استان شناخته می‌شوند. امروزه پالایشگاه‌ها میلیون‌ها تن آلاینده در هوا منتشر می‌کنند که خطری جدی برای سلامت انسان و محیط‌زیست به‌شمار می‌آید و کیفیت زندگی افراد مجاور جوامع صنعتی را با آسیب‌های جدی روبه‌رو می‌کند. این آلودگی‌های شیمیایی در احتمال ابتلا به آسم و آلرژی، سردردهای میگرنی، کاهش ضریب هوشی کودکان، سقط جنین مادران باردار، بروز بیماری‌های قلب و عروق، ابتلا به بیماری‌های پوستی، برونشیت مزمن و سرطان، مشکل غلظت‌خون، افزایش افسردگی، بی‌حالی، خشم و عصبانیت و ظهور نشانه‌های بیماری اوتیسم در کودکان مؤثر است. بنابراین بیشترین گروه‌های درمعرض خطر کودکان و افراد مسن هستند. برهمین اساس پالایشگاه اول تا هشتم گاز پارس‌جنوبی در منطقه عسلویه، پالایشگاه‌های نهم، دهم، یازدهم و دوازدهم در منطقه کنگان و همچنین پالایشگاه گاز فجرجم منشأ اصلی این آلودگی‌ها محسوب می‌شوند. در سال‌های گذشته حجم بالایی از صنایع در مساحت کمی از بوشهر ایجاد و راه‌اندازی که سبب ایجاد آلودگی هوای استان شد، اما اکنون پس از تدوین سند آمایش سرزمینی استان با مشارکت وزارت نفت، همه ناحیه‌های صنعتی دارای برنامه مدون برای کاهش آلودگی و پیوست زیست محیطی هستند. راه‌اندازی ۷ایستگاه سنجش آلایندگی هوا در ۲سال اخیر در شهرستان‌های بوشهر، عسلویه، کنگان، دشتی، برازجان، گناوه و دیلم و پایش و رصد مداوم ازجمله اقدام‌های انجام شده دراین مدت برای کاهش محسوس آلودگی‌ها درجنوب استان به‌شمار می‌رود. البته باید به این موضوع هم اشاره کرد که در مسیر ساماندهی آلایندگی پالایشگاه‌ها موانعی مانند تحریم‌های ظالمانه وجود دارد که عبور از این موانع به‌راحتی امکان‌پذیر نیست، چراکه دودکش‌های این پالایشگاه‌ها نیازمند تجهیز به موتورهایی هستند که به‌دلیل تحریم‌ها، امکان تأمین و نصب آنها وجود ندارد.

مهمان ناخوانده مردم شازند و اراک
پتروشیمی و پالایشگاه شازند بین شهرهای شازند و اراک ساخته شده‌اند که با توجه به جهت وزش باد، آلودگی‌های حاصل از این مراکز آلاینده، به سمت شهر اراک سرازیر می‌شوند. آلاینده‌هایی که طی فرایند پالایش نفتی ازطریق فلرها و دودکش‌ها وارد محیط می‌شوند و آلاینده‌های کربنی، از اصلی‌ترین آلاینده های پالایشگاه محسوب می‌شوند. متأسفانه در شبکه پایش آلودگی شهر اراک فقط دی اکسید گوگرد، دی‌اکسیدکربن و برخی از ذرات معلق زیر 5/2میکرون پایش می‌شوند و آلاینده‌های چرب کربنی سنجش نمی‌شوند درصورتی‌که این موارد، آلاینده‌های اصلی و مهم پالایشگاه هستند و براساس پروتکل‌های جدید دنیا، باید موردسنجش قرارگیرند. واحدهای آلاینده باید درچارچوب‌هایی چون پرداخت عوارض و جریمه در بهبود محیط‌زیست آن منطقه و تجهیز امکانات پایش آلودگی تلاش کنند. طی این سال‌ها روند دریافت عوارض به‌درستی دنبال نشده و عوارض آلودگی که مربوط به صنایع نفتی و انرژی دشت شازنده بوده‌است (مانند پتروشیمی، پالایشگاه و نیروگاه)، در حوزه بهبود محیط‌زیست هزینه نشده و با یک روند اشتباه دراختیار شهرداری‌ها قرارگرفته است. شهرداری‌ها نیز به‌جای صرف این هزینه در راستای بهبود محیط‌زیست و فضای‌سبز شهری، آن را صرف آسفالت خیابان‌ها، اجرای طرح‌های عمرانی و... کرده‌اند و عملا محیط‌زیست بی‌نصیب مانده‌است. ازطرفی پساب‌های صنعتی که به محیط وارد شده، زمینه‌ساز آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی شهر شده‌است و ازسوی دیگر، آلودگی هوای دشت شازند با بارندگی‌ها وارد خاک شده و با ورود حجم بسیاری از فلزات سنگین به خاک، موجب اسیدی شدن آن می‌شود که این موارد در بلندمدت، مشکلات جدی برای سلامت مردم ایجاد خواهد کرد. برای مثال، فلزات سنگین موجود در هوا با بارندگی‌ها به خاک راه یافته و از این طریق وارد محصولات کشاورزی و چرخه غذایی انسان و حیوانات می‌شوند که این موضوع در بلندمدت پیامدهای خطرناکی را به‌دنبال خواهد داشت. علاوه براین، ورود این فلزات سنگین به خاک، کاهش بهره‌وری آن و در نتیجه کاهش و عدم‌کیفیت محصولات کشاورزی را درپی دارد که این موضوع، مشکلاتی را در زمینه اقتصادی ایجاد خواهد کرد. معمولا جانمایی صنایع پتروشیمی و پالایشگاه طبق برنامه‌ای آمایشی در کنار چاه‌های نفت، دریاها و مسیرهای آزاد شکل می‌گیرد، چراکه ظرفیت اکولوژیکی شهرهای کنار آب بیشتر بوده و ازطرفی صادرات محصول نیز در این مناطق با سهولت بیشتری انجام می‌شود. در استان مرکزی یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های گیاهی بومی در کوه‌های اطراف شازند قرار دارد که می‌توان با انجام مطالعاتی دراین زمینه، از طریق تولید انواع اسانس‌ها و محصولات گیاهی اشتغال‌زایی ایجاد کرد، اما شاید یکی از دلایل استقبال نکردن از این ظرفیت گسترده، آلودگی‌های ناشی از صنایع پتروشیمی و پالایشگاه شازند باشد.

کم‌ترین میزان آلایندگی پالایشگاه‌ها در هرمزگان
با وجود اینکه استان هرمزگان میزبان طرح‌های پالایشگاهی مهمی است، اما بررسی‌های خبرنگارهمشهری درباره آلایندگی پالایشگاه‌های هرمزگان، حکایت از کم‌ترین میزان آلایندگی این صنعت دراین  استان دارد، چراکه فعالان زیست محیطی هرمزگان همواره بر ضرورت رعایت پروتکل‌های زیست محیطی ازسوی مدیران پالایشگاه‌های استان تأکید کرده‌اند. رعایت استانداردها، قوانین و مقررات زیست محیطی و الزامات مرتبط با آن همگام با فعالیت‌های تولیدی ازجمله استقرار استاندارد مدیریت زیست‌محیطی (ISO14001)  و ارتقای آن در شرکت پالایش نفت بندرعباس موجب شده‌است تا این شرکت علاوه بر اینکه در سال‌های 1391، 1392، 1393 و 1394 ازسوی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور گواهی عدم‌آلایندگی دریافت کرد، از سال1395 تاکنون هم دیگر نامش در فهرست صنایع آلاینده قرارنگرفت، چراکه اقدام‌های اجرایی در بخش‌های مدیریت آلودگی و حفاظت از خاک و نیز آب‌های زیرزمینی و محیط‌زیست دریایی به‌منظور کنترل کامل بر خروجی آب برگشتی به دریا، بازخورد مناسبی داشته است. همچنین پارامترهای فلزات سنگین و فاکتورهای شیمیایی در پساب تصفیه شده و همچنین نمونه ورودی از آب دریا به پالایشگاه ازطـریق آزمـایشـگاه شـرکت و نیـز آزمایشگاه معتمد سازمان حفاظت محیط‌زیست مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرد و مطابق با استانداردهای سازمان حفاظت محیط‌زیست در آن پارامترهایی مانند کدروت، کلراید و سولفات کنترل می‌شود. ایجاد و بهینه‌سازی زیرساخت‌های مناسب برای تصفیه همزمان پساب‌های صنعتی و بهداشتی تولیدی، لایروبی، تصفیه و بازیافت لجن‌های حوضچه تبخیر واحد بازیافت در 3فاز آب، موادنفتی و مواد جامد، استفاده از پساب بهداشتی در آبیاری فضای‌سبز با هدف مدیریت بهینه مصرف منابع آب و نصب و راه‌اندازی سامانه پایش لحظه‌ای پساب منطبق با الزام‌های پایش سازمان حفاظت محیط‌زیست از اقدام‌های صورت گرفته در حوزه مدیریت پساب پالایشگاه به‌شمار می‌رود که تاکنون نتایج مناسبی به‌همراه داشته‌است. یکی دیگر از اقدام‌های مهم شرکت پالایش نفت بندرعباس دررابطه با مدیریت پسماند، پیاده‌سازی طرح جامع عملیاتی مدیریت پسماندهای عادی، صنعتی و ویژه از سال ۱۳۹۴است. از اقدام‌های انجام شده در راستای این طرح می‌توان به شناسایی کمی و کیفی پسماندها به تفکیک واحدها و همچنین فرایندهای مرتبط براساس قانون مدیریت پسماند و نیز تدوین روش‌های عملیاتی پسماند با بهره‌گیری از استانداردهای منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی اشاره‌کرد. اجرای طرح تفکیک در مبدأ برای پسماندهای عادی، صنعتی، ویژه، پروژه پایش و پاکسازی خاک‌های آلوده به مواد نفتی در پالایشگاه با انعقاد قرارداد با دانشگاه تبریز نیز بخشی دیگر از اقدام‌های مناسب دراین زمینه محسوب می شود. از دیگر اقدام‌های انجام شده می‌توان به امحاء و بی‌خطرسازی 2هزارو 500تن پسماند صنعتی با استفاده از فناوری نوین پیرولیز حرارتی اشاره کرد که طی آن مواد آلی دراثر گرما و در غیاب اکسیژن تجزیه شده و بدون هیچ‌گونه آلودگی به مواد ساده تری تبدیل می‌شوند. همچنین از اقدام‌هایی که به‌منظور جلوگیری از آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی انجام شده می‌توان از اجرای پروژه پایش جریان و کنترل آلودگی آب‌های زیرزمینی پالایشگاه، طراحی سامانه پاک‌سازی آب‌های زیرزمینی و پایش دوره‌ای خاک و آب‌های زیرزمینی ازسوی سازمان حفاظت محیط‌زیست هرمزگان یاد کرد. امکان‌سنجی و پیاده‌سازی فرایند تزریق روغن‌های ضایعاتی به واحد مخازن، تفکیک، جمع‌آوری و انتقال پسماندهای صنعتی پالایشگاه با رعایت قوانین و مقررات زیست‌محیطی و همچنین مدیریت بهینه پسماند گوگرد با اجرای پروژه بازیافت و گرانوله کردن گوگرد نیز بخشی از اقدام‌های کنترلی در راستای جلوگیری از آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی است. شرکت پالایش گاز سرخون و قشم نیز در سال 1399 گواهی عدم‌آلایندگی دریافت کرد. به‌گفته مدیرعامل این شرکت، 15درصد از کل اعتبارات مصوب شرکت پالایش گاز سرخون و قشم درسال‌گذشته به فعالیت‌های زیست محیطی اختصاص داده شده‌است.

آلوده‌ترین مناطق نفتی اصفهان
توسعه صنعتی اصفهان در دهه‌های اخیر، درکنار همه مزایایش، مشکلات زیست محیطی نیز ایجاد کرده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به انتشار آلاینده‌های ناشی از فعالیت تأسیسات نفتی در شمال‌غرب شهراصفهان اشاره کرد. سالانه مقدار زیادی ضایعات نفتی در پالایشگاه نفت اصفهان تولید می‌شود که این ترکیبات آلی به‌دلیل سمی بودن، سرطان‌زایی و ایجاد تغییرات موتا ژنتیکی، قابلیت ایجاد آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی را نیز دارند.تخلیه حجم زیادی نفت کوره از سال‌های گذشته تاکنون در اراضی اطراف جاده جهادآباد (شمال و شمال‌غرب منطقه پالایشگاهی اصفهان) در منطقه بختیاردشت و اراضی قمیشلو سبب شده این مناطق به آلوده‌ترین مناطق نفتی استان تبدیل شوند. این درشرایطی است که این پالایشگاه پروژه‌هایی را باهدف کاهش آلایندگی اجرا کرده که ازجمله آنها می‌توان به  پروژه نصب سامانه‌های آنلاین روی خروجی دودکش‌ها، بهره‌برداری از 2دستگاه با امکان کاهش سوخت مصرفی، پروژه خرید ۵دستگاه پایش آنلاین برای اندازه‌گیری و ارسال آنلاین اطلاعات به سازمان حفاظت محیط‌زیست و نصب سلول‌های خورشیدی به‌منظور کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی اشاره کرد، اما باوجود این تلاش‌ها همچنان پالایشگاه اصفهان سهم قابل‌توجهی در آلودگی هوا، خاک و آب این شهر دارد.