حال بد ناوگان عمومی 7کلانشهر کشور

جمعیت بالای کلانشهرها در کنار آلودگی هوا، همیشه ضرورت وجود یک شبکه و سامانه حمل‌ونقل شهری مناسب را گوشزد کرده‌است تا دیگر با معضل خودروهای تک‌سرنشین و ترافیک شدید در ساعت‌های اوج تردد مواجه نباشیم. این درحالی‌است که بررسی وضعیت سامانه حمل‌و‌نقل کلانشهرهای ایران نشان می‌دهد بیشتر شهرها دراین حوزه به‌ویژه درحوزه اتوبوسرانی، با کمبودهای زیرساختی مواجه‌اند و موضوع نوسازی این ناوگان ظاهرا چندان جدی گرفته نشده‌است.با توجه به اهمیت این موضوع و همچنین ضرورت رعایت پروتکل‌های بهداشتی در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، همشهری در پرونده ویژه‌ای به بررسی وضعیت ناوگان اتوبوس و تاکسی در 7کلانشهر شیراز، اهواز، تبریز، کرج، قم، اصفهان و مشهد پرداخته‌است. بررسی میزان مطلوب بودن این ناوگان ازنظر کیفیت و کمیت و همچنین وضعیت ناوگان حمل‌ونقل شهری در دوران همه‌گیری ویروس کرونا و ازسوی دیگر اقدام‌های انجام شده در شهرداری برای تجهیز ناوگان‌جمل و نقل عمومی کلانشهرها از دیگر محورهای این گزارش است که در ادامه می‌خوانید.

کاهش مسافران در مشهد 
میزان جابه‌جایی درون‌شهری ازطریق ناوگان اتوبوسرانی و مترو در کلانشهر5/3میلیون نفری مشهد از زمان همه‌گیری ویروس کرونا تاکنون کاهش چشمگیری داشته‌‌است. سهم حمل‌ونقل عمومی دراین کلانشهر در شرایط عادی حدود ۴۵درصد کل میزان حمل‌و‌نقل است، درحالی‌ که این سهم باید حداقل ۷۰درصد باشد، اما همه‌گیری ویروس کرونا همین سهم را نیز کاهش داد و حمل‌ونقل عمومی را از رونق انداخت. درحال حاضر هزار و ۷۰۰دستگاه اتوبوس در ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهر مشهد فعال هستند، اما ۳۰درصد ناوگان اتوبوسرانی این شهر، فرسوده و نیازمند بازسازی است و ۳۰درصد دیگر آن نیز نیاز به نوسازی دارد. امسال بازسازی ۱۰۰دستگاه اتوبوس در دستورکار سازمان حمل‌ونقل شهرداری قرار دارد و  درخواست دریافت مجوز انتشار 5هزارمیلیارد ریال اوراق مشارکت نیز توسط شهرداری مشهد به وزارت کشور ارسال شده تا منابع مالی مورد نیاز تأمین شود. همچنین قرارداد خرید ۲۰۰دستگاه اتوبوس از شرکت ایران خودرو و ۲۵دستگاه از شرکت زرین خودرو نیز منعقد شده‌‌است. با توجه به همه‌گیری ویروس کرونا، استفاده از ماسک در ناوگان اتوبوسرانی مشهد اجباری است و ۲۰ناظر برای ارشاد شهروندان دراین خصوص در پایانه‌های سطح شهر حضور دارند. همچنین درحال‌حاضر ۱۲هزارو ۵۰۰دستگاه تاکسی در ناوگان تاکسیرانی کلانشهر مشهد فعالیت می‌کنند. طی یک سال‌گذشته ۳۲۰دستگاه تاکسی فرسوده نیز دراین کلانشهر نوسازی شده‌اند و تا پایان امسال نیز حدود 5میلیارد تومان به‌عنوان یارانه توسط شهرداری برای نوسازی تاکسی‌های فرسوده این شهر پرداخت خواهد شد. پیش از همه‌گیری ویروس کرونا، در روز‌های عادی روزانه حدود ۲۴۰هزار مسافر در شهر مشهد از طریق خطوط قطار‌شهری جا‌به‌جا می‌شدند که این تعداد پس از همه‌گیری ویروس کرونا، در روز‌های عادی به ۹۰ تا ۱۱۰هزارمسافر کاهش پیدا کرده‌است. همچنین درحال‌حاضر متروی مشهد دارای ۳۸کیلومتر خط فعال است که ۲۴کیلومتر آن مربوط به خط یک و ۱۴کیلومتر آن هم متعلق به خط ۲ است که البته هنوز حدود یک کیلومتر از خط ۲تکمیل نشده‌است. تعداد ایستگاه‌های مسافری فعال نیز ۳۶ایستگاه است که از این تعداد، ۲۴ایستگاه در خط یک و ۱۲ایستگاه در خط ۲ قرار دارد. درمجموع متروی شهر مشهد موفق شده است با وجود تمام مشکلات موجود، در سال ۲۰۱۳جایزه ویژه کیفیت برتر خدمات مسافری و در سال ۲۰۱۹ نیز جایزه بین‌المللی دیگری را از اتحادیه حمل و نقل عمومی جهانی (UITP) در بخش تعالی سازمانی و عملیاتی دریافت کند.

اتوبوس‌های خسته تبریز 
تبریز پرجمعیت‌ترین شهر شمال‌غرب کشور است، اما ازنظر وضعیت حمل و نقل عمومی به‌ویژه اتوبوس‌های شرکت واحد، وضعیت مناسبی ندارد. درحالی‌که در چند سال گذشته به‌دلیل تحریم و کمبود منابع مالی، خرید اتوبوس‌های جدید برای این شهر صورت نگرفته اما بر جمعیت شهروندان به میزان قابل ملاحظه‌ای افزوده شده‌است. اکنون تبریز با حدود 2میلیون نفر جمعیت، تنها 280دستگاه اتوبوس ملکی در شرکت واحد اتوبوسرانی دارد که از این تعداد هم حدود 30اتوبوس وضعیت فنی چندان خوبی ندارند. چند هفته قبل بود که یکی از اتوبوس‌های شرکت واحد به‌دلیل نقص فنی آتش گرفت. البته حدود 400دستگاه اتوبوس نیز در اختیار بخش‌خصوصی است که همگی تقریبا عمر بالای 10سال دارند و در خطوط مختلف تبریز تردد می‌کنند. سهم اتوبوسرانی از حمل‌ونقل عمومی تبریز بالای 50درصد است و درصورت بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها در ماه‌های پیش رو، بر تعداد مسافرانی که از اتوبوس‌های شرکت واحد استفاده می‌کنند حداقل 2برابرافزوده خواهد شد و باید فکری به‌حال این کمبودها کرد. مسئولان شهری در تبریز نیاز این شهر به اتوبوس‌های جدید را حدود 2هزار دستگاه می‌دانند. شهرداری تبریز در ماه‌های اخیر تلاش کرد بیش‌از 100دستگاه اتوبوس فرسوده را با انجام تعمیراتی، به چرخه خدمات‌دهی شهری بازگرداند؛ اقدامی که مسکنی با تأثیر کم برای خروج از این بن بست خواهد بود. با وجود اینکه در 2سال اخیر شرایط همه‌گیری ویروس کرونا سبب شده‌است میزان استفاده شهروندان تبریزی از اتوبوس‌ها به حداقل برسد، اما تعداد کم اتوبوس‌ها ازدحام در ایستگاه‌های خط واحد را به‌دنبال داشته است. ازسوی دیگر وضعیت تاکسیرانی هم در تبریز چندان مطلوب نیست و با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند. از حدود 11هزار دستگاه تاکسی که در تبریز تردد می‌کنند، بیش‌ازنیمی ازآنها فرسوده هستند. این تاکسی‌ها 33درصد حمل‌ونقل عمومی شهر را برعهده دارند و گفتنی است که حتی در شرایط کرونایی، بیشتر تاکسی‌ها در تبریز پروتکل‌های بهداشتی را رعایت نمی‌کنند. مسافران هم با توجه به کمبود تاکسی دراین شهر، به این وضعیت گردن نهاده‌اند و با ظرفیت همیشگی تاکسی‌ها در شهر تردد می‌کنند. مسئولان شهری در تبریز برای جبران فرسودگی تاکسی‌ها، تشدید معاینه فنی و نظارت‌های دوره‌ای همچنین گازسوز کردن تاکسی‌های باقی مانده را دنبال کرده‌اند. در کنار این موضوع، برای نوسازی تاکسی های تبریز هم اقدام‌هایی انجام شده که در ارتباط با تعداد تاکسی‌های فرسوده، چندان کافی به نظر نمی‌رسد. یکی از این اقدام‌ها، نوسازی حدود 800دستگاه تاکسی در تبریز در 3سال گذشته است که رقم بالایی نیست و باید این موضوع شتاب گیرد.

وضعیت نامناسب اتوبوسرانی و تاکسیرانی کرج
سامانه اتوبوسرانی و تاکسیرانی کلانشهرکرج ضعف‌های قابل‌توجهی دارد و بیشتر اتوبوس‌ها و تاکسی‌های فعال دراین شهر هم فرسوده هستند که این به‌روز نبودن، زمینه‌ساز افزایش آلودگی هوا و کاهش رغبت شهروندان به استفاده از سامانه‌های حمل‌ونقل عمومی شده‌است. عمر بسیاری از اتوبوس‌هایی که در خطوط مختلف این کلانشهر  فعالیت دارند، از 15سال هم گذشته است وعلاوه بر فرسودگی ناوگان، تعداد اتوبوس‌های فعال در مناطق مختلف شهر نیز اغلب با جمعیت مسافر و میزان تقاضا متناسب نیست. به‌هرحال ناوگان اتوبوسرانی کرج از کمبود شدید اتوبوس رنج می‌برد و تا سال1396 حتی یک دستگاه اتوبوس هم به ناوگان اتوبوسرانی شهر اضافه نشده بود. سرانجام مبلغ 200میلیارد تومان اعتبار برای این موضوع اختصاص یافت و در روزهای گذشته از 50دستگاه اتوبوس برای ورود به ناوگان حمل‌ونقل عمومی این کلانشهر رونمایی شد، اما باید گفت که این تعداد هنوزهم جوابگوی مردم بسیاری از مناطق شهرکرج که از کمبود و فرسودگی اتوبوس‌ها گلایه دارند، نیست و نیاز به کار بیشتری وجود دارد. در بخش تاکسیرانی هم این مشکلات دیده می‌شود. سال‌گذشته تنها 100دستگاه تاکسی فرسوده درکلانشهر کرج تعویض شد. این درحالی‌است که 5هزارو 700تاکسی فرسوده دیگر در سامانه تاکسیرانی کرج وجود دارد و متاسفانه شرایط استفاده از تسهیلات بانکی با بهره کم برای شرکت در طرح نوسازی خودروهای فرسوده نیز هنوز مصوب نشده‌است.

جوان‌سازی اتوبوس‌های قم
ناوگان حمل‌ونقل عمومی قم گرچه جوان‌تر از گذشته شده، اما با کاهش اقبال شهروندان و ازسوی دیگر مشکل کمبود سرانه اتوبوس‌ها و تاکسی‌ها مواجه است. درحال‌حاضر ۱۶۴دستگاه اتوبوس در شهر قم فعال است که روزانه حدود ۲۰دستگاه از این تعداد به‌دلیل شست‌وشو، ضدعفونی و تعویض روغن در خطوط اتوبوسرانی فعال نیستند. این درحالی است که برای جابه‌جایی مسافران در شرایط کرونایی که مردم به استفاده از خودرو شخصی توصیه می‌شوند، قم باید ۲۰۰دستگاه و در شرایط عادی هم ۳۰۰دستگاه اتوبوس فعال داشته باشد. با وجود تحریم‌ها و توقف خط تولید اتوبوس در کشور و ازسوی دیگر قطع تسهیلات دولتی، امکان خرید اتوبوس برای شهرداری‌ها غیرممکن بود. دراین شرایط اقدام‌ها و تدابیر شهرداری قم برای نوسازی ناوگان اتوبوسرانی قابل توجه بوده است. گام نخست شهرداری دراین شرایط، خرید 110دستگاه اتوبوس نو موجود در کشور بود. در سال‌جاری هم با جذب 200میلیارد تومان در قالب اوراق مشارکت، خرید 150دستگاه اتوبوس جدید دیگر در دستورکار قرار گرفت که به‌زودی به ناوگان اضافه می‌شود. شهرداری قم به‌عنوان پیشگام در نوسازی اتوبوس‌های فرسوده و با تغییر سیاست، توانست ناوگان اتوبوسرانی را به شرایط مطلوب‌تری برساند. حدود 270دستگاه اتوبوس فرسوده در قم وجود داشت که تعدادی از آنها به‌دلیل پایان تعهد 10ساله، از ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهر خارج و تعدادی دیگر نوسازی شده‌اند و درحال‌حاضر هیچ اتوبوس فرسوده‌ای در ناوگان حمل‌ونقل عمومی قم وجود ندارد. در سال گذشته با 2قرارداد، نوسازی 100دستگاه اتوبوس آغاز شد و تا امروز 50دستگاه اتوبوس به مدار وارد شده و بقیه هم به مرور زمان به ناوگان وارد می‌شوند. براین اساس با اقدام‌هایی که انجام شده، متوسط عمر ناوگان اتوبوسرانی در قم به 2سال کاهش یافته است. یکی از دلایل مهم کاهش سهم سفرهای حمل‌ونقل همگانی، افزایش سرانه مالکیت خودروهای شخصی است؛ طی 10سال گذشته با سیاست‌گذاری‌های اشتباه و کم‌توجهی به ناوگان اتوبوسرانی، سهم اتوبوس در سفرهای درون‌شهری از 18درصد به 8درصد با احتساب سفرهای پیاده کاهش یافته است. درحالی‌که براساس برنامه‌های این کلانشهر، دراین مدت باید سهم اتوبوسرانی به 28درصد افزایش می‌یافت. درحال‌حاضر مدیران شهری تلاش می‌کنند با اصلاح خطوط اتوبوسرانی از قطری به شعاعی، کاهش مدت زمان سفر و همچنین ایجاد نظم در سرفاصله اتوبوس‌ها در کنار خرید و نوسازی اتوبوس‌ها به‌منظور ارائه خدمات مطلوب، اعتماد شهروندان را به ناوگان حمل‌ونقل عمومی بازگردانند. همچنین درحال‌حاضر در شهر قم بیش‌از 6هزار تاکسی تردد می‌کنند که از سال1396 امکان نوسازی این ناوگان وجود نداشته است و امروز مدیران شهری دراین حوزه با چالش‌های بزرگی مواجه هستند. شهرداری قم در سال1396 با توجه به قیمت 30میلیون تومانی تاکسی و ارائه تسهیلات 20میلیون تومانی دولت به صاحبان تاکسی، توانست هزارو 500دستگاه تاکسی را در شهر قم نوسازی کند. درحال‌حاضر عمر ناوگان تاکسیرانی در قم از 10سال به 5/6سال کاهش یافته و چنانچه این روند ادامه داشت، می‌توانست علاوه بر نوسازی کامل، عمر ناوگان را به 5سال کاهش دهد.

بدون‌استفاده ماندن اتوبوس‌ها در گرمای اهواز
کلانشهر اهواز با بیش‌از یک میلیون‌و 184هزارو 788نفر جمعیت، فقط حدود 500دستگاه اتوبوس دارد که از این تعداد، حدود 100دستگاه مربوط به بخش‌خصوصی است و حدود 80مورد هم ملکی یا توقفی و فرسوده هستند. دراین شرایط عملا بیش از 300دستگاه اتوبوس باقی می‌ماند که این تعداد هم به‌دلیل استفاده نکردن از وسایل سرمایشی، عملا چندان مورد استفاده شهروندان قرار نمی‌گیرد. با توجه به گرمسیری بودن خوزستان، کلانشهر اهواز از اواخر بهار تا آغاز پاییز، هوای بسیار گرمی را تجربه می‌کند که دراین شرایط استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی بدون کولر، تجربه آزاردهنده‌ای است و مسافران ترجیح می‌دهند از آن استفاده نکنند. ازسوی دیگر نیمی از همین تعداد اتوبوس هم فرسوده هستند و شهرداری بودجه‌ای برای نوسازی آنها در اختیار نداشته است. ناوگان اتوبوسرانی اهواز از بهمن‌ماه سال گذشته تا خردادماه امسال به‌دلیل همه‌گیری ویروس کرونا تعطیل بوده و هیچ‌گونه خدمات‌دهی نداشته است. ناوگان تاکسیرانی اهواز هم وضعیت بهتری ندارد؛ بیش‌از 2هزارو 600دستگاه تاکسی (یک‌ششم آمار استاندارد) در اهواز فعال هستند که بیش‌از هزار مورد آن اسقاطی محسوب می‌شوند و در واقع سامانه حمل‌ونقل این کلانشهر تا رسیدن به وضع مناسب، به 7هزارو 500دستگاه تاکسی نیاز دارد.

حمل‌ونقل عمومی شیراز؛ متأثر از کرونا
درحال‌حاضر در شهر شیراز نزدیک به ۸۰۰دستگاه اتوبوس، ۱۰هزار دستگاه تاکسی و 3پایانه عمده برون‌شهری درحال فعالیت هستند. همچنین باید گفت که در ۵سال گذشته حدود ۵۰درصد از ناوگان حمل‌ونقل عمومی شیراز نوسازی شده‌است. امسال ۱۰۰دستگاه اتوبوس نیز به ناوگان اتوبوسرانی این کلانشهر اضافه شده‌است تا اتوبوس‌های فرسوده از رده خارج شوند که از این تعداد، ۵۰دستگاه اتوبوس برقی و ۵۰دستگاه هم موتور دیزلی هستند. این اتوبوس‌ها دارای رمپ‌های ویژه برای جانبازان و معلولان و استاندارد آلایندگی یورو۴ هستند و قرار است تا پایان سال‌جاری 50دستگاه اتوبوس دیگر نیز به ناوگان اتوبوسرانی شیراز اضافه شود. در یک سال اخیر بحران همه‌گیری ویروس کرونا اثری مستقیم بر ناوگان حمل‌ونقل عمومی این کلانشهر برجا گذاشته و موجب کاهش شدید مسافر شده‌است. تورم و افزایش هزینه‌های ناوگان عمومی هم فشار مضاعفی را دراین حوزه ایجاد کرده‌است، به‌گونه‌ای که این ناوگان در سال گذشته و امسال چندین بار به‌دلیل وضعیت بحرانی همه‌گیری ویروس کرونا تعطیل شده‌است. اکنون ۱۰درصد از خطوط فعال است و سایر اتوبوس‌ها هم به‌تدریج درحال ورود به چرخه فعالیت هستند. به گفته سرپرست سازمان مدیریت حمل‌ونقل مسافر شیراز، ۶۵درصد از ناوگان تاکسیرانی این‌شهر نیز فرسوده است و به همین علت، تسهیلاتی به رانندگان تاکسی‌ها برای نوسازی ناوگان تاکسیرانی شیراز اعطا شده که شامل ۸۰درصد قیمت خودروهایی نظیر پژو و سمند است و البته در چندماه اخیر ۲۰۰ناوگان تاکسی نوسازی شده‌است.

هوشمندسازی ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی اصفهان
ناوگان حمل‌ونقل عمومی اصفهان علاوه بر یک خط مترو، شامل هزارو ۷۰۰دستگاه اتوبوس و ۲۵هزار تاکسی می‌شود. نیمی از بودجه ۶هزارمیلیارد تومانی شهر اصفهان صرف تقویت ناوگان حمل‌ونقل عمومی آن می شود و ساخت  تراموا در آینده نزدیک و ایجاد مسیرهای دوچرخه‌سواری در همه مناطق اصفهان، از برنامه‌های آینده حوزه حمل‌ونقل اصفهان است. پروژه خط 2 مترو درحال پیشرفت و از ۲۴ایستگاه موجود، ۱۶ایستگاه در دست اقدام و ساخت است. در بخش اتوبوسرانی هم در چندین مرحله، اتوبوس خریداری و در سال‌های اخیر 150دستگاه اتوبوس جدید وارد ناوگان اتوبوسرانی شهر اصفهان شده‌است. مهم‌ترین اقدام‌های انجام شده در سازمان اتوبوسرانی را می‌توان وارد کردن اتوبوس‌های جدید، نوسازی اتوبوس‌ها، استفاده از اوراق مشارکت اسلامی و همچنین ساماندهی اتوبوس‌های بخش‌خصوصی دانست. تصویب شیوه‌نامه تأسیس تاکسی‌های اینترنتی و تجهیز اتوبوس‌ها با سیستم موقعیت‌یابی خودکار و پرداخت الکترونیک  هم ازجمله اقدام‌هایی است که اخیرا درجهت هوشمندسازی ناوگان حمل و نقل عمومی و همچنین در راستای هوشمندسازی شهر انجام شده‌است. قبل از همه‌گیری ویروس کرونا، ۹۶۰دستگاه اتوبوس دراین شهر فعال بودند که روزانه ۵۶۰هزار مسافر را جابه‌جا می‌کردند، درحالی‌که هم اکنون تنها ۲۵۰هزار مسافر در روز جابه‌جا می‌شوند. در روزهای کرونایی شمار اتوبوس‌های درون‌شهری با توجه به حجم مسافر تعدیل می‌شود یا افزایش پیدا می‌کند و مسافران داخل اتوبوس‌ها نیز با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و فاصله‌گذاری اجتماعی، از این شبکه حمل‌ونقل شهری استفاده می‌کنند.