بی‌آبی در کنار رودهای خروشان

خاطره حسین‌زاده-خبرنگار

استان چهارمحال‌وبختیاری دارای یک درصد از مساحت کل کشور است که در بستر سلسله جبال زاگرس قرار دارد. این استان باوجود مساحت کمی که دارد، نقش مهمی در تولید آب شیرین در کشور ایفا می‌کند و سرچشمه 2رودخانه کارون و زاینده‌رود و سرچشمه بخشی از رودخانه دز دراین استان است. تا چند سال گذشته عنوان می‌شد که این استان 10درصد از منابع آبی کشور را در اختیار دارد، اما امروز بسیاری از کارشناسان و مسئولان، نسبت به چالش کم‌آبی دراین منطقه هشدار می‌دهند. با توجه به ماهیت کوهستانی منطقه، بخش زیادی از بارندگی‌های باران به شکل روان‌آب، به‌سرعت از این استان خارج و به استان‌های اصفهان و خوزستان سرریز می‌شود و سفره‌های زیرزمینی که درپی بارش برف تغذیه می‌شود، تأمین‌کننده بخش زیادی از نیاز آبی این استان‌هاست.
اما در حدود 12سال است که کاهش بارش‌ها و تغییر شکل آنها از برف به باران از یک‌سو و افزایش دمای هوا ازسوی دیگر سبب کاهش منابع آبی این استان و پایین رفت سطح آب سفره‌های زیرزمینی شده، به‌گونه‌ای که این استان 9سال پیاپی خشکسالی را تجربه کرده و وضع فعلی این استان روایتگر حکایت تلخ خشکسالی و پیامدهای ناشی از آن است.

پیامدهای سهمگین کم‌آبی
«ممنوعه» و «ممنوعه بحرانی» شدن هر 10دشت اصلی استان، فرونشست زمین در دشت‌های چهارمحال‌وبختیاری، خشک شدن 60درصد از آب چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‎ها، شکل‌گیری بسترهای گردوخاک و گسترش پدیده بیابان‌زایی، خشکیدگی 75هزارهکتار از جنگل‌ها و 200هزارهکتار از مراتع، کاهش 16درصدی آب ذخیره شده در پشت سدهای استان، بروز تنش‌آبی در تعدادی از شهرها و آب‌رسانی سیار به جمعیت وسیعی از مناطق روستایی، از مهم‌ترین پیامدهای وقوع خشکسالی و کم‌آبی در استان به‌شمار می‌رود.
کارشناسان هواشناسی، تغییر اقلیم را مهم‌ترین عامل وقوع خشکسالی عنوان می‌کنند و معتقدند تغییر اقلیم سبب شده ضمن تغییر الگوی بارش‌ها از برف به باران، دمای هوا به‌ویژه در فصل پاییز و زمستان روند افزایشی پیدا کند. آنها این موضوع را تهدیدی برای منابع پایدار آب استان می‌دانند، به‌گونه‌ای که در سال آبی جاری، ارتفاع برف اسفندماه در ایستگاه کوهرنگ این استان به‌عنوان ایستگاه شاخص کشور، صفر بوده‌است.
براساس گزارش مرکز ملی خشکسالی، با توجه به پهنه‌بندی خشکسالی در سطح کشور و با استفاده از شاخص‌هایی ازجمله «خشکسالی بارش»، «تبخیر» و «تعرق»، استان چهارمحال‌وبختیاری به‌عنوان دومین استان خشک کشور مطرح شده‌است که این وضعیت در مناطق شرقی و بخش‌هایی از مناطق مرکزی و شمالی استان محسوس‌تر است.

سراسر استان درگیر خشکسالی است
مدیرکل هواشناسی چهارمحال‌وبختیاری با تشریح وضعیت خشکسالی دراین استان به خبرنگار همشهری می‌گوید: براساس آخرین گزارش‌ها، صددرصد از مساحت استان درگیر خشکسالی شدید تا خفیف شده‌است.
«مهران چراغ‌پور» می‌افزاید: وضعیت خشکسالی در استان طی سال آبی1400-1399 نسبت به سال‌گذشته تشدید شده، به‌طوری‌که همه مناطق استان درگیر خشکسالی شده‌است.
وی از کاهش 40درصدی میانگین بارش‌ها دراین استان طی سال آبی جاری خبر می‌دهد و اظهار می‌کند: این موضوع سبب شده چهارمحال‌وبختیاری پس از استان کرمانشاه، به‌عنوان دومین استان خشک کشور مطرح شود.
چراغ‌پور تصریح می‌کند: حدود 20درصد از مساحت استان درگیر «خشکسالی بسیارشدید»،30درصد درگیر «خشکسالی شدید» و بیش‌از 23درصد درگیر «خشکسالی متوسط» است.
مدیرکل هواشناسی چهارمحال‌و‌بختیاری همچنین می‌گوید: تا پایان سال آبی جاری (31شهریورماه) احتمال بارش موثری که کل استان را فرا گیرد وجود ندارد و به‌نظر می‌رسد بارش‌های استان از 385میلیمتر فراتر نرود.

آب‌رسانی سیار به روستاها
اما تنش آبی و چالش تأمین آب در شهرها و روستاها یکی از محسوس‌ترین پیامدهای خشکسالی است که این موضوع در سال‌های اخیر در استان چهارمحال‌وبختیاری بیش‌ازپیش آشکار شده و چنانچه این روند ادامه یابد، در سال‌های آینده با مشکلاتی عمیق‌تری دراین زمینه مواجه خواهیم شد.
بیش از 80درصد از آب مصرفی این استان از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود و این موضوع انتقاد بسیاری از کارشناسان و مردم را به‌همراه داشته‌است که چرا با وجود آب‌های سطحی، مردم این استان باید با چالش جدی کاهش منابع زیرزمینی روبه‌رو شوند، به‌طوری‌که درحال‌حاضر بسیاری از روستاهای چهارمحال‌وبختیاری به‌صورت سیار آب‌رسانی می‌شوند و این موضوع برای استانی که سرچشمه رودهای خروشان زاینده‌رود، کارون و بخشی از دز به‌شمار می‌رود، چالشی اساسی است.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب چهارمحال و بختیاری دراین زمینه می‌گوید: هم‌اکنون ۹۰درصد از آب‌رسانی‌های سیار مربوط به شهرستان لردگان و ۱۰درصد مربوط به بقیه نقاط استان است.
«احمدرضا محمدی» می‌افزاید: در فصل‌های گرم سال آب‌رسانی سیار به ۴۰روستای شهرستان لردگان با ۲۰هزارنفر جمعیت انجام می‌شود که این میزان در فصل‌های سرد سال به ۲۸روستا با ۱۱هزارنفر جمعیت کاهش می‌یابد.
وی اظهار می‌کند: هم‌اکنون به بخشی از «سرخون» و روستاهای «مور» و «تلتک» آب‌رسانی سیار انجام و در شهرستان کیار نیز آب آشامیدنی روستاهای «جغدان»، «حیدرآباد»، «چهراز»، «گوشه» و «چارطاق» از طریق آب‌رسانی سیار تأمین می‌شود.
محمدی به آب‌رسانی سیار در شهرستان لردگان از طریق 5دستگاه تانکر اشاره می‌کند و می‌افزاید: تأمین آب آشامیدنی موردنیاز مردم این شهرستان حداقل به 3تانکر دیگر نیاز دارد و منابع تأمین آب آشامیدنی شهرستان از طریق 5رشته قنات، ۵۳حلقه چاه و ۵۱دهانه چشمه انجام می‌شود.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب چهارمحال‌وبختیاری همچنین می‌گوید: در شهرستان لردگان برای تأمین آب آشامیدنی سالم یک حلقه چاه اختصاص یافته‌است.
محمدی اضافه می‌کند: فرسودگی خطوط انتقال آب (شکستگی خطوط، آب‌رسانی سیار را ضروری می‌کند)، کوهستانی و سخت‌گذربودن مناطق نیازمند آب‌رسانی سیار، خشک‌سالی‌های مستمر و خشک‌شدن منابع تأمین آب، کمبود تانکر و کافی نبودن اعتبارات مالی از چالش‌های این حوزه است.

راهکارهای برون‌رفت از وضعیت موجود
مشکلات موجود در زمینه تأمین آب نشان می‌دهد نگاه‌ها به چهارمحال‌وبختیاری به عنوان استانی «آبخیز» باید تغییر کند و مدیریت منابع آب و اجرای طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای از این استان با توجه به منابع آبی موجود، انجام شود.
همچنین انجام برنامه‌ریزی‌های لازم باهدف سازگاری با شرایط موجود و تنظیم مصارف آب در بخش‌های مختلف آشامیدنی، کشاورزی و صنعت و افزایش بهره‌وری دراین بخش‌ها را می‌توان ازجمله راهکارهای عبور از وضعیت کنونی دانست. همچنین باتوجه به محدودیت شدید منابع زیرزمینی در استان و قرارگیری چهارمحال‌وبختیاری در منطقه آبخیز حوضه‌های آبریز کارون‌بزرگ و زاینده‌رود (گاوخونی)، مهار آب‌های سطحی می‌تواند بخشی از کمبودهای آبی را دراین استان جبران کند. براین اساس انتظار می‌رود با اصلاح الگوی مصرف آب، به‌ویژه در بخش کشاورزی و توسعه طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری، بتوان منابع آبی موجود در چهارمحال‌وبختیاری را حفظ و با مدیریت صحیح مصرف آب در حوزه‌های مختلف، بتوان بر بخشی از تبعات ناشی از خشکسالی‌ها فائق آمد. بیان این نکته هم ضروری است که تحقق این راهکارها، مستلزم این است که واقعیت تلخ خشکسالی و چالش کم‌آبی، به باور و دغدغه‌ای عمومی تبدیل شود.