به نام صلح، به کام جنگ

سمیرا رحیمی ـ روزنامه‌نگار

روز 29فوریه سال2020 میلادی توافقنامه صلحی میان ایالات متحده آمریکا و نیروهای طالبان به امضا رسید که ظاهرا تنها بازنده فعلی آن، دولت افغانستان است. آمریکا پس از بیش از 19سال مبارزه و جنگ با طالبان با ادعای بازگرداندن صلح به افغانستان، ازدست‌دادن بیش از 2هزار و 300سرباز و هدر‌دادن بیش از 2تریلیارد و 260میلیارد دلار سرمایه، این توافقنامه را در دوحه قطر با طالبان امضا کرد. گفته می‌شود دولت دونالد ترامپ با در‌پیش‌گرفتن استراتژی باراک اوباما در قبال افغانستان، پس از پی‌بردن به بی‌تأثیری راهبرد نظامی در این کشور و پس از آنکه دریافت ادامه رویکرد نظامی ممکن است تجربه‌ای مشابه شکست شوروی و بریتانیا را برای آمریکا در افغانستان به بار بیاورد، به بررسی تحولات افغانستان پرداخت و در نهایت به این نتیجه رسید که باید دیپلماسی را در قبال طالبان در پیش بگیرد. از این‌رو از روز 12اکتبر سال2018 مذاکرات خود با نماینده طالبان را آغاز کردند و پس از 11دور‌ مذاکره با یکدیگر به توافق رسیدند. 10نشست از میان ۱۱نشستی که بین نمایندگان طالبان و آمریکا شکل گرفت، در دوحه قطر و یک نشست در ابوظبی امارات برگزار شد. زلمی خلیل‌زاد، نماینده ویژه وزارت امور خارجه ایالات متحده در امور افغانستان در دور پنجم این مذاکرات که 16روز ادامه داشت، توانست برای نخستین‌بار با ملا عبدالغنی برادر معاون رهبر طالبان دیدار کند. در دور بعدی که نشستی 9روزه بود، دو طرف اعلام کردند پیشرفت‌هایی حاصل شده است. مذاکرات تا بهمن‌ماه، سال98 ادامه پیدا کرد تا در نهایت طرفین بر سر محورهای اصلی و جزئیات توافقنامه صلح موافقت کردند.

روند نشست‌های صلح چه بود؟
اولین نشست صلح میان نمایندگان آمریکا و طالبان روز ۱۲‌اکتبر سال۲۰۱۸ و نشست دوم روز شانزدهم‌ماه بعد در شهر دوحه قطر برگزار شد. دقیقا 30روز پس از نشست دوم، سومین گردهمایی به‌مدت 3روز به میزبانی ابوظبی در امارات متحده عربی برگزار شد و نکته قابل‌توجه نشست این بود که نماینده طالبان به هیأت افغانستانی اجازه حضور در نشست را نداد. تمامی دورهای بعدی نشست صلح در دوحه برگزار شدند. دیدار خلیل‌زاد و ملا عبدالغنی برادر معاون رهبر طالبان از لحظات کلیدی دور پنجم مذاکرات است و در دور ششم گفت‌وگوهای آمریکا و طالبان پس از ۹روز و با اعلام وقوع پیشرفت‌هایی در مذاکرات از سوی دو طرف به پایان رسید. توافق بر سر مسائل و پیشرفت مذاکرات در دور هفتم که در روز ۲۹ژوئن آغاز شده بود هم اتفاق افتاد. زلمی خلیل‌زاد در پایان هشتمین دور از این مذاکرات که 9روز ادامه داشت، ابراز امیدواری کرده بود که عید قربانی که در پیش‌رو‌ست، آخرین عیدی باشد که افغانستان در جنگ به‌سر می‌برد. نهمین دور مذاکرات یکی از مهم‌ترین نشست‌ها میان نمایندگان آمریکا و طالبان محسوب می‌شود زیرا پس از پایان این مذاکرات خلیل‌زاد در مجموعه توییتی ادعا کرد «آمریکا در آستانه توافقی است که خشونت را کاهش داده و راه را برای افغانستانی‌ها خواهد گشود تا برای مذاکرات در مورد یک صلح باعزت و پایدار و یک افغانستان متحد و با اقتدار که ایالات متحده، متحدانش و هیچ کشور دیگر را تهدید نکند، با هم به گفت‌وگو بنشینند». موضوع اصلی دور بعدی مذاکرات دو گروه کاهش خشونت و آتش‌بس اعلام شد و در پایان این دور از گفت‌وگوها طالبان فرصتی از آمریکا گرفت تا درباره موضوعات مطرح شده با رهبران خود مشورت کنند. درنهایت دور یازدهم در بهمن‌ماه سال98 برگزار شد و پس از پایان آن وزیر دفاع آمریکا اعلام کرد با طالبان بر سر پیشنهاد کاهش یک‌هفته‌ای تنش‌ها به توافق رسیده‌اند. به‌نظر تنها تعهدی که نیروهای طالبان در این توافقنامه به آن پایبند ماندند همین کاهش یک‌هفته‌ای خشونت بود، زیرا در همان دوران سطح درگیری‌ها و خشونت در این کشور کاهش محسوسی پیدا کرد.

محتوای توافقنامه چه بود؟
آمریکا در این توافقنامه تأکید دارد که گروه طالبان را به‌عنوان دولت به رسمیت نمی‌شناسد. 4محور اصلی در این سند مطرح شده‌اند که بر موضوعاتی مانند خروج تدریجی همه نیروهای نظامی آمریکا و ناتو از خاک افغانستان، تخلیه پایگاه‌های نظامی، آزادی زندانیان دو طرف، آغاز اقدامات واشنگتن برای تغییر و رفع تحریم‌ها علیه طالبان، تهدید‌نشدن تمامیت ارضی افغانستان از سوی آمریکا و موضوعاتی از این دست متمرکز است.
4 محور اصلی توافقنامه از این قرار است:
ایجاد ضمانت‌ها و مکانیسم‌های قابل اجرا برای ممانعت از استفاده از خاک افغانستان توسط هیچ فرد یا گروهی علیه امنیت آمریکا و متحدانش، ایجاد مکانیسم‌ها و اعلام برنامه زمانی برای خروج تمامی نیروهای خارجی از افغانستان، آغاز مذاکرات بین‌الافغانی از ‌ماه مارس‌2020 درصورت اجرا‌شدن ضمانت‌های ذکر‌شده و گنجاندن موضوع آتش‌بس دائمی و بحث بر سر تاریخ و چگونگی این آتش‌بس در مذاکرات میان طالبان و دولت افغانستان. براساس این محورها آمریکا متعهد شد ظرف 14‌ماه تمامی نیروهای خود، نیروهای ناتو و نیروهای تحت حمایت آمریکا را از افغانستان و از 5 پایگاه در افغانستان خارج کند و تعداد آنها را طی 135روز به 8600نفر برساند‌ و درصورتی که آمریکا مطمئن شود طالبان در مورد تعهد خود نسبت به رابطه نداشتن با القاعده پایبند است، مابقی نیروهای خود را نیز از کشور خارج خواهد کرد. موضوع کلیدی دیگر متعهد‌شدن آمریکا برای آزاد‌شدن 5هزار نیروی طالبان از زندان‌های افغانستان و در مقابل آزادی هزار زندانی توسط طالبان بود، این بند، شرط اصلی آغاز مذاکرات طالبان با دولت افغانستان درنظر گرفته شده بود. ازاین‌رو دولت افغانستان تحت فشار دولت آمریکا و به اجبار تن به این خواسته داد و زندانیان طالبان را آزاد کرد تا امروز این زندانیان در حملات وسیع به بخش‌های مختلف افغانستان، فرماندهی نیروهای طالبان را به‌عهده بگیرند. آمریکا همچنین از اعضای دائمی شورای امنیت درخواست کرد تا نام اعضای طالبان را از لیست‌های سیاه خود خارج کنند؛ همچنین متعهد شد در امور افغانستان دخالتی نکند یا تمامیت ارضی این کشور را به خطر نیندازد. در مقابل طالبان در این توافقنامه متعهد شد تا به اعضای خود یا القاعده اجازه ندهد از خاک افغانستان برای تهدید امنیت آمریکا و متحدانش استفاده کنند و با این افراد همکاری نکند، به آنها اجازه جذب یا آموزش نیرو ندهد‌ و به افراد یا گروه‌هایی که قصد تهدید امنیت آمریکا را دارند، گذرنامه یا ویزا یا هیچ نوع سند قانونی دیگری ندهد. به این ترتیب هیچ ردپایی از ادعای حفظ حقوق بشر، دفاع از شهروندان و غیرنظامیان افغانستانی و ایجاد ممانعت از طالبان برای ایجاد جنگ داخلی در افغانستان در این توافقنامه به چشم نمی‌خورد. کمی بیش از یک سال پس از آن، همزمان با آغاز خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان که یکی از شروط اصلی توافقنامه بود، حملات گسترده طالبان برای تصرف دوباره افغانستان و قتل و غارت شهروندان افغانستانی از سر گرفته شد و این‌بار آمریکا ارتش افغانستان را مسئول دفاع از مردم خود در برابر طالبان می‌دانست.

واکنش دولت افغانستان چه بود؟
مقامات کشور افغانستان از همان آغاز مذاکرات صلح میان طالبان و آمریکا اظهارنظرهای متفاوت و گاه دوگانه‌ای درباره این موضوع داشته‌اند. عده‌ای از کارشناسان و مقامات دولتی افغانستان بحق معتقد بودند که این توافقنامه توان توقف جنگ و خونریزی در افغانستان را ندارد. در مقابل گروهی دیگر این توافقنامه را اقدامی مثبت برای بازگشت صلح به این کشور تفسیر می‌کردند.
واکنش بلافاصله رئیس‌جمهور افغانستان به این توافقنامه در کنفرانس مشترکی که با وزیر دفاع آمریکا و دبیرکل ناتو برگزار کردند اعلام شد: اینکه این توافقنامه کاملا مشروط است و درصورتی که طالبان به تعهداتش پایبند نماند، همه‌چیز تغییر خواهد کرد. اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان با اشاره به معاهدات امنیتی که میان افغانستان و آمریکا و ناتو وجود دارد، اعلام کرد با وجود توافقنامه صلح، این معاهدات همچنان پابرجا هستند و آمریکا و ناتو برای حمایت، تجهیز و آموزش نیروهای امنیتی و دفاعی افغانستان تا سال۲۰۲۴ اقداماتی اساسی انجام داده‌اند. حامد کرزی، رئیس‌جمهور سابق افغانستان هم گفت‌وگو با طالبان را تنها راه ایجاد صلح در افغانستان دانست.
از سوی دیگر، عبدالله عبدالله، رئیس اجرایی دولت وحدت ملی افغانستان در کنفرانس خبری دیگری که در کاخ ریاست‌جمهوری افغانستان برگزار شد، توافقنامه صلح دوحه را رویدادی تاریخی و فرصتی استثنایی نامید و تأکید کرد بیانیه مشترک آمریکا و ناتو با افغانستان به معنی ادامه همکاری و حمایت آنها ‌از نیروهای افغانستانی است. به‌گفته او، استفاده از این فرصت استثنایی در وضعیتی که کشور در مقطع مهم، حساس و تاریخی به سر می‌برد، مسئولیت همگان است. عبدالله همچنین ابراز امیدواری کرد مذاکرات میان طالبان و دولت افغانستان هرچه سریع‌تر آغاز شود.
عبدالرشید دوستم، معاون رئیس‌جمهور افغانستان هم با انتشار اطلاعیه‌ای از امضای توافقنامه صلح پشتیبانی کرد و مانند عبدالله آن را یک فرصت استثنایی برای رسیدن به صلح توصیف کرد. دوستم همچنین با تأکید بر پایبندی به روند صلح ابراز امیدواری کرد هرچه سریع‌تر فضای مناسب برای آغاز مذاکرات دولت افغانستان با طالبان فراهم شود.
این توافقنامه اما در میان دولتمردان افغانستان مخالفانی هم داشته است. برای مثال، سردار محمد رحمان اوغلی، سفیر سابق افغانستان در اوکراین در اعتراض به این توافقنامه در صفحه فیسبوک خود نوشت مانند دمکراسی آمریکایی، صلح آمریکایی هم محکوم به شکست است و آمریکا با امضای این قرارداد تنها تلاش کرد به شکلی آبرومندانه از افغانستان خارج شود. او همچنین ابراز امیدواری کرد تلاش‌های مردم افغانستان و جامعه جهانی در تحقق دمکراسی در کشورش هدر نرود.
توافق صلح آمریکا و طالبان از دیدگاه حقوق بشری هم موضوعی بهت‌آور به‌نظر می‌آید زیرا آمریکا با امضای این توافقنامه تمامی ادعاهای خود در زمینه تلاش برای حفظ حقوق بشر در افغانستان و دیگر کشورهای خاورمیانه را زیر سؤال برده است. رئیس کمیسیون حقوق بشر افغانستان پس از امضای توافقنامه میان طالبان و آمریکا اعلام کرد این توافق هیچ صلحی به بار نخواهد آورد و قرار نیست به‌واسطه آن جنگ و خونریزی به پایان برسد؛ پیش‌بینی‌ای که کمتر از یک سال بعد از بیانش امروز به واقعیتی تلخ در جامعه افغانستان تبدیل شده است. اینطور به‌نظر می‌رسد اشرف غنی، رئیس‌جمهورفراری  افغانستان هم  رویکردی متفاوت نسبت به این توافقنامه داشته باشد. او به‌تازگی طالبان را فجیع‌تر، ظالم‌تر و نامسلمان‌تر از گذشته توصیف کرد و گفت این گروه هیچ اراده‌ای برای صلح ندارد.