دولت سیزدهم و حوزه آب

حجت میان‌آبادی ـ عضو هیأت علمی گروه مهندسی و مدیریت آب دانشگاه تربیت مدرس

در تفکر سیستمی اصلی وجود دارد که «بخش مهمی از مسائل امروز ناشی از راه‌حل‌های دیروز است.» این اصل به این معناست که بی‌توجهی به ریشه‌های یک مشکل (عوامل) و تنها دیدن آن مشکل (علائم)، می‌تواند سبب ایجاد مسائل جدید شود. با توجه به افزایش چشمگیر چالش‌های آب در کشور، که این ‌روزها ابعاد نوظهور اجتماعی، سیاسی و امنیتی نیز پیدا کرده، بدون شک، اتخاذ رویکردهای مشابه با دیروز، دیگر کارساز نیستند و حتی تکرار آنها می‌تواند سبب ایجاد یا تشدید چالش‌های جدید نیز شود. بر این اساس، اصرار بر رویکردهای شکست خورده گذشته برای مواجهه با شبکه مسائل درهم‌تنیده جدید نمی‌تواند دولت را در دستیابی به اهداف و برنامه‌های خود موفق کند. ضروری است با روی کارآمدن دولت جدید، برنامه‌های کلان کابینه متناسب با شبکه مسائل پیشرو تدوین شود.
بررسی برنامه‌های تخصصی وزیران پیشنهادی و تطبیق آن با شعارهای دولت، امری ضروری برای ارزیابی میزان موفقیت کابینه در مواجهه با مسائل است. بر این اساس، در ارزیابی رویکرد وزیر پیشنهادی نیرو در حوزه آب، سؤال کلیدی آن است که: از نگاه ایشان، چه میزان از مشکلات حوزه آب ناشی از 1-لوکوموتیوران، 2- لوکوموتیو و درنهایت 3- ریل و ریل‌گذاری است؟ وزیر و به تعبیری لوکوموتیوران جدید قرار است کدام بخش از مشکلات 3دسته فوق را در حوزه مسائل آب اصلاح و برطرف کند؟ البته این پرسش در ارزیابی متصدیان سایر حوزه‌ها نیز قابل طرح است و باید پاسخ وزیران دیگر را نیز در این خصوص جویا و برنامه‌های آنها را با توجه به این 3سؤال کلیدی رصد و تحلیل کرد.
درخصوص چالش‌های جاری و پیش ‌روی کشور در حوزه آب، بخش مهمی از چالش‌ها و مشکلات کشور در این حوزه را می‌توان به چند دسته کلی‌ دسته‌بندی کرد که وزیر نیرو باید رویکرد و برنامه مواجهه خود با این مسائل را مشخص کند.
 این دسته‌بندی عبارتند از:
1ـ رویکرد مواجهه و حل و فصل مسائل اجتماعی و مناقشات آبی و مشارکت اجتماعی در حکمرانی، سیاستگذاری و مدیریت منابع آب در کشور چیست؟
2ـ مکانیسم و سازوکار همکاری وزارت نیرو با سایر نهادهای متأثر بر حوزه آب (نظیر وزارت جهادکشاورزی، صمت، محیط‌زیست و وزارت کشور و راه و شهرسازی) چگونه است؟ با توجه به تأکید بر مسئله تولید ملی در حوزه‌های مختلف، رویکرد مواجهه وزارت نیرو در شرایط وجود تعارض منافع سازمانی با دیگر نهادها چه خواهد بود؟ (رویکرد همبست امنیت آب- امنیت غذا- امنیت انرژی- امنیت محیط‌زیست- امنیت اقتصادی و اجتماعی در سیاستگذاری‌ها چگونه قابل تحقق است؟). یک نمونه از این مسئله، نحوه نگاه وزیر نیرو به طرح‌های انتقال آب برای تأمین آب صنایع آب‌بر در فلات مرکزی بسیار حائز اهمیت است.
3ـ جایگاه عدالت در سیاستگذاری آب و محیط‌زیست با توجه به پراکندگی و تنوع اجتماعی-سیاسی-اقتصادی-اقلیمی و امنیتی در رویکردها و برنامه‌ها چیست؟
4ـ رویکرد و رویه مواجهه با مشکلات حکمرانی آب از جمله: اصول شفافیت، مشارکت، مدیریت تعارض منافع، مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی و چالش‌های ساختاری و نهادی آب از جمله: تغییر ساختارهای صورت گرفته و پیش‌روی مطرح در حوزه وزارت نیرو چیست؟
5ـ رویکرد مواجهه با وقایع حدی و مدیریت سیل و خشکسالی و سازگاری با تغییر اقلیم چیست؟
6ـ رویکرد و برنامه‌های راهبردی در مدیریت تقاضا در حوزه آب چیست؟
 7ـ وزارت نیرو در مواجهه با مسائل هیدروپلیتیکی و حقوقی آب ازجمله چالش‌های رو به تزاید آب‌های فرامرزی و همچنین قوانین جامع آب چه رویکردی در پیش خواهند داشت؟
بدیهی است تا زمانی که پاسخ این سؤالات مشخص نشود نمی‌توان تغییر/تحول جدی از دولت‌های مختلف در حوزه مسائل آب را انتظار داشت.
بررسی برنامه وزیر پیشنهادی نیرو، نشان می‌دهد عملاً بسیاری از این مسائل مغفول یا مسکوت باقی مانده و برنامه‌ای عملیاتی برای مواجهه با این شبکه مسائل ارائه نشده و عمده راهکارهای ارائه شده عیناً‌ همان راهکارها و رویکردهای شکست‌خورده در 2 دولت گذشته است. رویکردها و راهکارهایی که نه‌تنها مشکلات را در این حوزه در دو دهه گذشته حل نکرده‌اند بلکه به‌رغم هزینه‌های بسیار سنگین ارزی و ریالی، چالش‌های جدید اجتماعی و سیاسی در کشور رقم زده‌‌اند. برای یک نمونه، عمده راهکار وزیر پیشنهادی برای مواجه با چالش کسری منابع آب زیرزمینی، به نصب کنتورهای هوشمند اشاره و بسنده شده درحالی‌که این راهکاری تکراری که جزئی از راهکارهای طرح احیا و تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی است، به‌دلیل رویکردهای غلط سیاستگذاری و مدیریت این طرح، در 2 دولت گذشته ناموفق بوده و به‌طور غیررسمی وزارت نیرو کم‌اثر بودن یا بی‌اثر بودن آن را پذیرفته است.
از سوی دیگر در برنامه پیشنهادی، بین رویکردها و راهبردهای ارائه شده و برنامه‌ها و اقدامات اساسی پیشنهادی سنخیت و تناسب برقرار نیست. برای مثال، در بخش برنامه‌ها و اقدامات اساسی، عمده برنامه‌ها و اقدامات اساسی پیشنهادی به‌صورت کامل در حوزه مدیریت عرضه و غفلت جدی از مدیریت تقاضا قرار می‌گیرد. تجارب متعدد و شکست خورده در دهه‌های گذشته مبنی بر محدود کردن رویکردهای مدیریت و سیاستگذاری به مدیریت عرضه، بیانگر ناموفق بودن این رویکرد و ایجاد و تشدید تنش‌ها و مشکلات اجتماعی و سیاسی-امنیتی کلان در کشور است.
جمع‌بندی آن که، رویکردها و برنامه وزیر پیشنهادی، ترکیبی از رویکردها و برنامه‌های شکست خورده‌ای است که ناموفق بودن آن در دولت‌های قبل مکرر تجربه و سعی و خطا شده است. برنامه ارائه شده حاضر مشابه برنامه‌های گذشته است که مجدد دوباره از بدنه مدیریتی حاکم بر وزارت نیرو به‌عنوان برنامه‌های پیشنهادی وزیر ارائه شده است.
بدون شک، این برنامه و اقدامات راهبردی ارائه شده توان تحقق شعارها و همچنین چالش‌های پیش ‌روی دولت را ندارد. با این رویکردها و برنامه‌ها و اقداماتِ راهبردی پیشنهادی تکراری و شکست خورده و تجربه شده، مشکلات و چالش‌های جاری و پیش روی کشور در حوزه آب حل و فصل نخواهد شد. با توجه به شرایط کنونی و حساس کشور، کسب تجربه از شکست‌ها و چالش‌های متعدد ایجاد شده در حوزه آب و اصلاح رویکردهای مواجهه با این مسائل، کمترین انتظار از فرد و دولتی است که قرار است بر کرسی هدایت آب کشور تکیه بزند و تجارب تلخ شکست خورده گذشته را تکرار نکند.