دالان تجاری چابهار در سایه طالبان

توسعه بندر اقیانوسی شهید بهشتی چابهار با همکاری هند و ایران و با نگاهی خیرخواهانه و توسعه‌گر به کشور افغانستان شتاب گرفت؛ اما حالا با سلطه طالبان بر افغانستان و نزدیکی این گروه به پاکستان، آیا ماموریت بندر اقیانوسی چابهار متاثر خواهد شد؟
به‌گزارش همشهری، بندر اقیانوسی شهید بهشتی چابهار که دروازه ملل نام گرفته و به‌عنوان یک معبر استراتژیک در مقابل بندر گوادر پاکستان قد علم کرده است، با سرمایه‌گذاری و همکاری مشترک هند و ایران و با نگاهی خیرخواهانه و توسعه‌گر به کشور افغانستان روی ریل توسعه قرار گرفته و حتی از شمول تحریم‌های آمریکا نیز معاف شد، اما حالا با سلطه طالبان بر افغانستان و نزدیکی این گروه به پاکستان، این تردید تقویت شده است که زیر سایه امارت اسلامی طالبان، بندر اقیانوسی چابهار به‌عنوان یک سرمایه‌گذاری هندی - ایرانی و یک رقیب قدر برای بندر چینی - پاکستانی گوادر متاثر شود. البته متولیان دریانوردی در ایران اتفاقات اخیر در تعطیلی مرزها را موقتی می‌دانند و از سوی دیگر با توجه به اعلام طالبان برای تمایل به برقراری رابطه همه‌جانبه با دیگر کشورها حتی آمریکا، احتمال تغییر جدی در ماموریت این بندر بعید است؛ مگر اینکه بین حرف و عمل طالبان فاصله‌ای جدی بروز کند.

طالبان و مناسبات هند و پاکستان
از وقتی هند به‌عنوان یک سرمایه‌گذار و همکار وارد طرح توسعه بندر اقیانوسی شهید بهشتی چابهار شد، افغانستان و افزایش نفوذ هند در این کشور به‌عنوان یک ماموریت جدی از سوی این کشور مدنظر قرار گرفت و حتی با ارسال محموله‌های اهدایی گندم هندی به افغانستان به طرز نمادینی پیگیری شد. در این میان آمریکا نیز براساس آنچه حمایت از ثبات اقتصادی در افغانستان و کمک به توسعه این کشور عنوان می‌شد، توسعه این بندر را از شمول تحریم‌های ظالمانه علیه ایران خارج کرد. در سوی دیگر ماجرا و درحالی‌که هند به‌عنوان یک کشور متحد آمریکا برای توسعه بندر چابهار ایران سرمایه‌گذاری و همکاری می‌کند، در آن‌سوی دریای عمان، چین و پاکستان نیز طرح عظیم توسعه بندر گوادر را پیگیری می‌کنند. بندری که در شرایط مسالمت‌آمیز و معمولی، رقیب و البته مکمل بندر چابهار ایران برای اتصال افغانستان و کشورهای آسیای میانه به آب‌های آزاد محسوب می‌شود؛ اما هرگونه تغییر در مناسبات اقتصاد سیاسی می‌تواند نقش رقابت آن با بندر چابهار را پررنگ‌تر کند. در این میان سلطه سریع طالبان بر افغانستان و سیطره گسترده امارات اسلامی بر این کشور باعث شده سرمایه‌گذار هندی با اتفاقی جدید و احتمالا یک چالش جدی در ارتباط با سرمایه‌گذاری و حضور در افغانستان مواجه شود و همزمان بازرگانان هندی و ایرانی نیز با فضایی احتیاطی و نوعی بی‌رغبتی برای ادامه تبادل کالایی از طریق گذرگاه‌های مرزی میلک، دوغارون و ماهیرود با افغانستان مواجه شوند. در هر صورت، خاستگاه طالبان به‌گونه‌ای است که این گروه گرایش بیشتری به پاکستان دارد و باتوجه به تنش‌هایی که گاه و بی‌گاه در روابط پاکستان با هند وجود دارد، امارت اسلامی طالبان می‌تواند برای هندی‌ها چالش‌زا باشد. در آن سوی ماجرا، چین و آمریکا نیز به‌عنوان 2قدرت فعال در دوسوی اتفاقات افغانستان و طالبان نیز می‌توانند بر این ماجرا اثرگذار باشند و همه این وقایع احتمالا قادر در سطح منطقه‌ای، بخشی از ماموریت بندر شهید بهشتی چابهار در قبال افغانستان را کاهش دهد؛ اما در سطح کلان نمی‌تواند اهمیت این بندر برای کشورهای آسیای میانه و حتی افغانستان را تغییر دهد.

طالبان و موافقتنامه دالان تجاری چابهار
ایجاد مسیر ترانزیتی از طریق تقویت و توسعه بندر شهید بهشتی چابهار موسوم به توافقنامه چابهار یکی از پروژه‌های مشترک میان 3کشور هند، ایران و افغانستان بوده که در خرداد1395 برای تاسیس یک دالان تجاری سه‌جانبه به امضای روسای جمهور 3کشور رسید و در مجالس 3کشور نیز تصویب شد. مهم‌ترین موضوع این توافقنامه، بحث ترانزیت و دسترسی هند به افغانستان از مسیر ایران بود که پیش‌زمینه اجرای آن نیز به توسعه بندر شهید بهشتی چابهار ختم می‌شد. بندر چابهار و مسیر ترانزیتی ایران، عملا دست هند را برای دور زدن پاکستان برای دسترسی به افغانستان باز می‌کند و پاکستان عملا یکی از کشورهای متضرر موافقنامه دالان تجاری سه‌جانبه ایران، هند و افغانستان خواهد بود که حالا با برپایی امارت اسلامی طالبان در افغانستان و نزدیکی احتمالی سیاست‌های این گروه به پاکستان، این کشور می‌تواند نقش اثرگذاری در تغییر مناسبات اقتصاد سیاسی مرتبط با بندر پآب‌هار و هند ایفا کند. البته چنانچه گفته می‌شود اگر طالبان به‌دنبال کسب مشروعیت جهانی و برقراری رابطه با دیگر کشورها باشد، احتمال حفظ موافقتنامه‌های افغانستان در قبال هند و چابهار ایران بالاست و با وجود رقابت هند و پاکستان و حتی چین در موضوعات مرتبط با افغانستان، بندر چابهار همچنان به‌عنوان اصلی‌ترین، امن‌ترین و البته ارزان‌ترین دروازه اتصال افغانستان به تجارت جهانی باقی خواهد ماند.

حساب چابهار از هند و طالبان جداست
در هفته‌های اخیر و به‌دنبال پیشروی طالبان در خاک افغانستان، هم مرزهای تجاری ایران با این کشور به‌صورت موقتی تعطیل شد و هم سرعت ترانزیت کالا از بنادر جنوبی ایران به سمت افغانستان کاهش پیدا کرد؛ اما این اتفاق همگی موقتی و ناپایدار است و نمی‌تواند معیاری برای تغییرات اقتصاد سیاسی باشد. از سوی دیگر حتی اگر امارت اسلامی طالبان در افغانستان به خاتمه حضور اقتصادی و سیاسی هند در این کشور منجر شود و به فرض بعید، ارتباط این کشور با بندر چابهار نیز خاتمه یابد، باز هم بندر اقیانوسی شهید بهشتی چابهار ‌ به‌عنوان یک معبر استراتژیک با موقعیت جغرافیایی بی‌نظیر، ظرفیت‌های بی‌بدیلی برای اثرگذاری بر مناسبات اقتصادی منطقه دارد و ارتباط آن با افغانستان نیز بیش‌از اینکه راهی برای رونق و توسعه این بندر باشد، ابزاری برای ادای دین به همسایه شرقی ایران و کمک به این سرزمین ستمدیده بوده است. در حقیقت بندر اقیانوسی شهید بهشتی چابهار، با استفاده از ظرفیت و موقعیت استراتژیک خود در کریدور شمال‌ جنوب، حتی بدون افغانستان نیز می‌تواند مسیر توسعه را پی بگیرد و همانگونه که در مقطعی محموله‌های صادراتی ایران را علاوه بر بنادر هندی، به سمت بنادر مالزی، تایلند، ویتنام و چین ارسال می‌کرد، در بدترین سناریوهای محتمل نیز فعال و اثرگذار باقی بماند. نکته دیگر اینکه اتصال ریلی بندر چابهار به شبکه سراسری راه‌آهن که با سرعت در حال اجراست، این بندر را به نقطه مهمی در کریدور شمال جنوب تبدیل می‌کند و ترانزیت محموله‌های بزرگ میان کشورهای مستقل مشترک‌المنافع در شرق و غرب دریای خزر، روسیه و اروپا با آب‌های آزاد از معبر بندر چابهار تسهیل خواهد شد.

اوضاع در چابهار عادی است
در شرایطی که سلطه‌طالبان بر افغانستان، نبض تجارت و ترانزیت ایران و افغانستان را کند کرده؛ اما فرهاد کوهساری، معاون سازمان بنادر و دریانوردی می‌گوید: هم‌اکنون هیچ مشکل و اختلالی در فعالیت‌های بندر شهید بهشتی ایجاد نشده و این بندر بدون مشکل در حال انجام وظایف و فعالیت‌های تعریف شده خود است. کوهساری با بیان اینکه همه امکانات برای تخلیه و بارگیری کالا در بندر شهید بهشتی چابهار آماده است، افزود: تمام تجهیزات بندر شهید بهشتی چابهار برای کالاهای ترانزیتی، کالاهای صادراتی و کالاهای وارداتی به‌کار گرفته می‌شوند. معاون سازمان بنادر و دریانوردی در پاسخ به این سؤال که باتوجه به احتمال توقف ارسال بار به‌سمت افغانستان و همچنین ورود مستمر کالای اساسی به بندر شهید بهشتی، آیا در این بندر با مشکل محدودیت فضا برای نگهداری کالا مواجه خواهیم بود، می‌گوید: فعلا مشکلی برای دپوی کالا در بندر شهید بهشتی نداریم. بارانداز به اندازه کافی در این بندر وجود دارد و جوابگوی دپو و نگهداری کالای اساسی، ترانزیتی، صادراتی و وارداتی خواهد بود. همچنین مدیرکل بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان از تردد دوباره کامیون‌های ترانزیتی بین ایران و افغانستان و ازسرگیری ترانزیت کالا به افغانستان از طریق بندر چابهار خبر داده است. بهروز آقایی با اشاره به توقف چند روزه مبادلات تجاری میان افغانستان و بندر چابهار به‌دلیل مسائل مرتبط با طالبان، به تسنیم می‌گوید: پایانه مرزی میلک از 24مرداد برای تردد کامیون حامل بار بازگشایی شده و با میانگین تردد روزانه بین 100 تا 200دستگاه کامیون از این گذرگاه مرزی، آمار کالاهای رسوبی به مقصد افغانستان در بندر چابهار رقم قابل ملاحظه‌ای نیست.