زمین سست زیر پای 4میلیون نفر

حمیده پازوکی- خبرنگار

از نخستین باری که فرونشست زمین در خراسان‌رضوی مشاهده شد بیش از 20سال می‌گذرد. در 2دهه گذشته نه‌تنها این روند متوقف نشد که حالا 6دشت استان هم دچار فرونشست شده است. براساس مطالعات اخیر محققان مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، جمعیت شهرهای واقع در پهنه‌های خطر بالای فرونشست زمین در خراسان‌رضوی 4میلیون و 42هزار و 428نفر است. حالا اگر به این رقم شمار مسافرانی که در جاده‌های استان در حرکتند یا جمعیتی که با قطار از خطوط ریلی دشت نیشابور عبور می‌کنند را هم اضافه کنیم، عمق فاجعه بیشتر مشخص می‌شود؛ فرونشست تا آنجا پیش رفته که در بعضی نقاط فقط چند متر با خط‌آهن فاصله دارد.

    کلاته‌نو در آستانه ویرانی
در نزدیکی بردسکن مجموعه‌ای روستا وجود دارد که کلاته‌نو یکی از آنهاست. روستایی که فرونشست زمین‌های کشاورزی و خانه‌های آن را به آستانه نابودی رسانده است. دهیار این روستا به همشهری می‌گوید: فرونشست به روستا خیلی نزدیک است. گاهی خانه‌ها هم ترک برمی‎دارند و خسارت زیادی می‌‎بینند. مردم پولی ندارند که در نقطه دیگر روستا خانه تهیه کنند و در نتیجه همین خانه‌ها را تعمیر می‎کنند.
حسن محمد ادامه می‌دهد: کلاته‌نو هزار نفر جمعیت دارد ولی فقط همین‌جا نیست، 20روستا در منطقه ما با فرونشست درگیر هستند. کشاورزی که عملا دیگر ممکن نیست چون هرچه آب به زمین وارد می‎شود درون ترک‌ها هدر می‌رود. وی با بیان اینکه تمام زمین‎های اطراف روستا از فرونشست سوراخ سوراخ شده است، اضافه می‎کند: حتی شورا یک‌بار پیشنهاد داد روستا را جابه‌جا کنند ولی بعد متوجه شدند این کار ممکن نیست. قرار شد یک سازه‌ خاص برای اسکلت خانه‌هایی که در فرونشست قرار است ساخته شود، معرفی کنند که آن هم در حد حرف بود.

    قبرهای شکافته فیروزآباد
فیروزآباد نزدیک کلاته‌نوست، می‌گویند وضعیت بدتری دارد و فرونشست همه‌جای روستا را دربرگرفته است. نایب‌رئیس شورای روستا به همشهری می‌گوید: ترک‌های زمین بیشتر در حاشیه شمال روستا هستند و تا داخل خانه هم رسیده‌اند. محمد اکبری که سابقه این فرونشست را مربوط به 15سال قبل می‌داند، اضافه می‌کند: حتی قبرستان روستا هم ترک خورده است و بعضی قبرها از بین رفته‌اند.

    بشروی کنار خط‌آهن
بشروی در بخش مرکزی نیشابور یکی از روستاهای معروف خراسان رضوی است، زیرا کنار خط آهن قرار دارد و فرونشست از آنجا به سمت ریل حرکت کرده. یکی از اهالی این روستا به همشهری می‌گوید: سال92 بود که یک حفره بین رودخانه‌های فصلی بین روستای بشروی و روستای جیلو مشاهده کردیم. کم‌کم این حفره به شکاف تبدیل شد. یک شاخه از این شکاف به سمت بشروی، یک شاخه به‌سوی جیلو، یک شاخه به سمت خط انتقال نفت و یک شاخه به سمت ریل راه‌آهن رفته بود.او ادامه می‌دهد: با اینکه فرونشست در اطراف خطوط نفت و راه‌آهن می‌تواند بسیار خطرناک باشد، فعلا حادثه‌ای در منطقه اتفاق نیفتاده است. فرونشست کنار راه‌آهن متوقف شده و وزارت راه هر چند وقت یک‌بار از راه‌آهن بازدید می‎کند. شرکت نفت هم مسیر حرکت آب‌ها پس از بارندگی را به شکلی تغییر داد که آب به روستای ما و پس از آن به خطوط نفت نرسد. این روستایی خطر برای روستای جیلو را هم جدی ارزیابی می‌کند.

    فرونشست خطرناک است
فاجعه‌آفرین بودن فرونشست‌ها قصه نیست. عضو هیأت علمی گروه زمین‌شناسی دانشکده علوم دانشگاه فردوسی مشهد درباره وضعیت خراسان‌رضوی می‌گوید: خراسان‌رضوی از حدود 20سال پیش به‌دلیل برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی دچار فرونشست شد. دشت‌های مشهد، نیشابور، کاشمر-بردسکن، خواف و جوین در خراسان‌رضوی هم‌اکنون درگیر فرونشست است. به‌ویژه در 2دشت نیشابور و کاشمر-بردسکن وضعیت بحرانی‌تر است.
غلامرضا لشکری‌پور با بیان اینکه در سال‌های گذشته به‌دلیل برداشت آب‌‌های زیرزمینی، استفاده از موتورهای برقی برداشت آب و حفر چاه‌های متعدد آبخوان‌های منطقه خالی شده‌اند، می‌افزاید: وقتی میزان برداشت از میزان تغذیه آبخوان‌ها بیشتر شود، افت آب زیرزمینی افزایش می‌یابد، لایه‌های خاک متراکم و ضخامت آن کم و در سطح زمین به شکل فرونشست دیده می‌شود.
وی که معتقد است این فرونشست به‌ویژه برای کشاورزان بسیار خسارت‌بار است، ادامه می‌دهد: این پدیده موجب می‎شود شیب‌بندی خاک به هم بخورد و آب کشاورزی وارد ترک‌ها و آبیاری دشوار شود. نمونه این موضوع در دشت نیشابور وجود دارد و گاه این ترک‎ها و شکاف‌ها با طول چند کیلومتر و عمق بسیار زیاد در این منطقه دیده می‌شود. حتی در شرق شهر نیشابور هم وجود دارد که عمق آنها بیش از 15متر بود که می‌تواند بسیار خطرناک باشند.
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه این شکاف‌ها ناگهانی ایجاد می‌‎شود و حتی ممکن است کشاورزی که با موتورش در حال عبور است داخل شکاف‎ها بیفتد، می‌افزاید: اسفند سال94 برای بازدید به یک روستا در شرق نیشابور رفته‌ بودیم و متوجه شدیم این شکاف‌ها روستاییان را بسیار نگران کرده است. پرکردن این شکاف‌ها برای کشاورزان بسیار دشوار و پرهزینه است و از سوی دیگر وقتی شکاف ایجاد می‌شود می‌تواند چاه‌های آب کشاورزی را تخریب کند و لوله‌های آب را به سطح خاک بیاورد. به‌نظر من بهترین راهکار دست کشاورزان است تا از آبخوان‌ها به اندازه توانشان آب بردارند و از روش‌های آبیاری قطره‌ای به جای آبیاری سنتی استفاده کنند.

     چالش راه‌آهن رضوی
یکی از موضوعاتی که همواره درباره فرونشست خراسان رضوی مطرح می‎شود مشکل راه‌آهن است. لشکری‌پور با اشاره به این نکته که در مناطق روستایی از آنجایی که ساخت‌وساز چندانی اتفاق نمی‌افتد، بیشترین آسیب به جاده‌ها، راه‌آهن، تاسیسات درون زمین مثل لوله‌های گاز و مواردی از این دست وارد می‎شود، می‌گوید: فرض کنید این شکاف به یک لوله‌ که گاز درون آن فشار بسیار زیادی دارد، آسیب بزند. آزادشدن حجم عظیم گاز درون این لوله‎ها می‎تواند بسیار خطرناک باشد.
در بعضی مناطق روستایی این شکاف‌ها نزدیک خط راه‌آهن قرار دارند و می‌توانند بسیار خطرناک باشند، تصور کنید ساعت2  نیمه‌شب یک قطار با 700-600 مسافر و با سرعت از این منطقه عبور کند، فرونشست می‌تواند این قطار را از مسیر منحرف کرده و فاجعه ایجاد کند. این شکاف‌ها گاهی 10یا 20متر با خط آهن فاصله دارند و چون هر لحظه می‌توانند گسترش یابند، واقعا برای راه‌آهن خطرناکند. وی می‌گوید: شکاف‌ها به‌ویژه اگر ابعاد گسترده داشته باشند می‌توانند خط‌آهن را دچار آسیب کنند. البته شنیده‌ام وزارت راه این خطر را احساس کرده و کارهایی را انجام داده است.

   فرونشست عجیب مشهد
این استاد زمین‌شناسی درباره وضعیت دشت مشهد هم اظهار می‌کند: در دشت مشهد سمت طوس هم مشکلات فرونشست دیده می‌شود. در شمال‌غرب طوس 2خط لوله گاز وجود دارد که از داخل محدوده شکاف‌های فرونشست عبور می‎کنند و می‌توانند بسیار خطرناک باشند. در شمال مشهد روستایی به اسم حسن خردو وجود دارد که شکاف‌ها تا داخل روستا رفته و روستاییان را با مشکل مواجه کرده است.
وی با بیان اینکه در شهر مشهد وضعیت جالب توجه‌تر است، می‌گوید: از آنجا که به‌دلیل استفاده از آب‌های زیرزمینی شهر امکان فرونشست وجود داشت، استفاده از این آب‌ها کم شد. اما الان مشکل جدیدی ایجاد شده و آن بالاآمدن سطح آب زیرزمینی در شهر مشهد است؛ موضوعی که می‌تواند موجب فرونشست شود. مثلا در خیابان‌های امام‌رضا، خیابان دانشگاه و خیابان امام‌خمینی‌ این وضعیت وجود دارد. بهترین راه این است که این آب‌ها مثلا برای فضای سبز و مانند آن استفاده شود. درحقیقت نکته مهم حفظ تعادل آب‌های زیرزمینی است تا مشکلاتی از این دست اتفاق نیفتد.