احمد مسجدجامعی/عضو شورای اسلامی شهر
منطقه ۱۰؛ باغ‌های اناری که ساختمان شدند
منطقه ده از مناطقی است که در اراضی روستای تاریخی طرشت بنا شده است.
در دوره پهلوی اول، با تخریب حصارهای شهر تهران، این اراضی و روستاها کم‌کم جزئی از تهران شدند و در زمان پهلوی دوم محله‌های منطقه ده تهران یکی پس از دیگری شکل گرفتند. سلسبیل نخستین محله‌ای بود که پدید آمد. دلیل آن هم نزدیک بودن این محله به پایتخت نسبت به دیگر اراضی منطقه ده بود. حدود حصار غربی شهر تهران در اواخر عهد قاجار و اوایل عصر پهلوی اول خیابان کارگر جنوبی بود. میان این حصار و اراضی منطقه ده، باغشاه قرار داشت. بنای اولیه باغشاه به روزگار فتحعلی شاه بازمی‌گردد و در زمان ناصرالدین شاه کوشک‌های عالی و بناهای زیبایی در آنجا ساختند. در زمان ناصرالدین شاه باغشاه محل مسابقات اسب‌دوانی بود و جمعیت زیادی برای دیدن این مسابقات می‌آمدند.
این محوطه در عصر مشروطه و هنگام به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی شاه، محل استقرار او و نیروهایش بود و شماری از مشروطه‌خواهان را در همین باغ کشتند. در زمان رضا شاه به پادگان باغشاه تبدیل شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به پادگان حر تغییر نام داد. البته این پادگان امروزه در منطقه یازده تهران قرار دارد. امروزه منطقه دهدارای محله‌های متعددی چون محله جی، بریانک، هفت‌چنار، سلسبیل، کارون، هاشمی، و زنجان جنوبی است.
این منطقه که کوچک‌ترین منطقه پایتخت به‌شمار می‌آید و برخلاف وسعت اندکش، بافت مسکونی متراکمی دارد، از شمال به خیابان آزادی، از شرق به بزرگراه شهید نواب صفوی، از غرب به خیابان شهیدان و از جنوب به خیابان قزوین محدود می‌شود. اراضی این منطقه را می‌توان در دو بخش شمالی و جنوبی بررسی کرد؛ بخش شمالی این منطقه، حد فاصل شمال خیابان کمیل تا خیابان آزادی، از گذشته‌های دور بخشی از اراضی روستای تاریخی طرشت بود. روستای طرشت در همانجایی قرار داشت که امروزه محله طرشت واقع شده است. در این زمین‌ها کشاورزی یا باغداری می‌شد. البته بخشی از اراضی هم بایر بود.
طرشت در گذشته به «درشت» معروف بود و گفته می‌شود نام اصلی آن «دورَیست» بوده که معرب کلمه‌ای است فارسی. یاقوت حموی در سده هفتم در کتاب معجم البلدان می‌نویسد: «دوریست به ضم دال و سکون واو و را به اجتماع دو حرف ساکن و یاء فتحه‌دار و سین ساکن و تاء دونقطه‌دار در بالا، از دیه‌های ری است.» قدمت روستای دورَیست به بیش از هزار سال می‌رسد و در گذشتهای دور به همراه روستای طهران و مهران از روستاهای شمالی شهر عظیم و باستانی ری بود. پس از یورش مغول، ری به ویرانه‌ای بدل شد و رفته‌رفته ده طهران رو به‌آبادی گذاشت و به شهر تبدیل شد. اطراف ری از حکومت آل بویه و حتی پیش از آن یکی از مراکز اصلی زندگی دوستداران اهل‌بیت(ع) و همچنین از مراکز مهم تحصیل علوم دینی در آن ایام بود. در زمان شاه طهماسب صفوی حصاری به دور تهران کشیدند و بر اهمیتش افزودند. با روی کارآمدن آغامحمدخان قاجار تهران رسماً پایتخت ایران شد.
با گذشت زمان هر روز بر اهمیت تهران افزوده می‌شد، اما طرشت که به‌مانند طهران یکی از روستاهای شمالی ری بود، به همان شکل روستا باقی ماند و با گسترش تهران، خودش و اراضی آن، به یکی از محله‌ها پرشمار شهر تهران تبدیل شدند. در زمان قاجار روستای طرشت بسیار وسیع بود. این روستا از شمال به روستای فرحزاد و خوردین، از غرب به روستای پونک و اراضی کن، از شرق به امیرآباد و جمشید‌آباد و باغشاه و از جنوب به روستاهای جی و بریانک محدود می‌شد.
منطقه ۱۰ یکی از مناطق بیست و دوگانه شهر تهران با مساحت ۸۱۹ هکتار و جمعیت ۳۲۶۸۸۵ نفر است. در وضعیت فعلی، منطقه ۱۰ ساختاری مسکونی و خوابگاهی دارد. این منطقه از ۳ طرف به شریان‌های اصلی شهری وصل است و کمتر در آن کاربریها درشت دانه و فرامنطقهای دیده می‌شود. این وضعیت ساختاری یکپارچه ایجاد کرده است (طرح تفصیلی منطقه ۱۰، ۱۳۸۴).
چنان‌که گفتیم، نخستین محله‌ای که در این منطقه پا گرفت، سلسبیل بود. در آن دوره به زمینهای این محدوده، اراضی مظفری می‌گفتند. اراضی مظفری، بخشی از حوزه طرشت بود که حکیم‌الملک و مشهدی کاظم آن را از اهالی طرشت خریده بودند. در این نواحی باغ‌های فراوانی، از جمله چندین باغ انار وجود داشت. زمینهای سلسبیل نسبت به اراضی قدیمی داخل شهر تهران ارزان‌تر بود و اقشار متوسط و پایین‌تر آنجا را برای سکونت برمی‌گزیدند. در دهه بیست تا چهل، نام‌آوران بسیاری همچون ناصر حجازی، رضا بابک، جمشید هاشم‌پور، و منصور برزگر یک‌چند در این محله زیستند. در دهه‌های پنجاه و شصت، بسیاری از ساکنان قدیم این محله به مناطق دیگر کوچیدند و امروزه شمار کمی از ساکنان اولیه این محله در آن زندگی می‌کنند. سلسبیل از معدود خیابان‌هایی بود که بعد از لاله‌زار، بیش از یک سینما داشت. در حال حاضر فقط سینما کارون در این محله به فعالیت خود ادامه میدهد و سینماهای المپیا و خرم تعطیل شده‌اند.
بخش جنوبی منطقه ده، حد فاصل خیابان کمیل تا خیابان قزوین، بخشی از اراضی دو روستای جی و بریانک بود. این دو روستا از گذشتهای دور تا اواخر دوره قاجار از روستاهای خالصه محسوب می‌شدند. روستاهای خالصه به زمین‌هایی می‌گفتند که مالکیت آن در اختیار خود شاه بود و زیر نظر اداره خالصجات اداره می‌شد. این روستاها و اراضی آن را هر ساله به برخی‌ها اجاره می‌دادند و آنها باید در پایان سال زراعی، بخشی از محصول را به‌جای اجاره به این اداره می‌دادند یا در عوض آن پولی می‌پرداختند. اجاره‌کنندگان که بیشتر از رجال درباری و ثروتمندان بودند، بذر و زمین را در اختیار اهالی روستا قرار می‌دادند. اهالی نیز در زمین‌ها کشت‌وکار می‌کردند و در هنگام فصل برداشت، محصول را به نسبت‌های معینی که از پیش مشخص بود، تقسیم می‌کردند.
روستای جی دارای اراضی کشاورزی فراوانی بود و روستاییان بیشتر به زراعت مشغول بودند. زمینهای این روستا در دهه سی قطعه‌بندی شد و رفته‌رفته به مهاجران جدید که از اقشار بسیار کم‌درآمد بودند، فروخته شد. روستای بریانک نیز دارای زمینهای کشاورزی فراوانی بود، اما باغ‌های بسیاری هم داشت. با اینکه امروزه اغلب این باغ‌ها از بین رفته‌اند، اما هنوز هم می‌توان باغ‌های بزرگی را در این محله یافت که اگرچه به بوستان تبدیل شده‌اند، اما بیشتر به باغ شبیه‌اند تا بوستان‌های شهری. از جمله این باغ‌های معروف می‌توان به باغ کمپانی و تهرانی اشاره کرد.
در این روستا درخت چنار هفت‌شاخه کهن و قطور و زیبایی وجود داشت و به همین علت بخشی از این روستا و محله به هفت‌چنار معروف است. امروزه این درخت در وضع بسیار بدی به سر می‌برد و بخش زیادی از آن خشک شده است. موزه حیات وحش هفت‌چنار هم که یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه و همچنین شهر تهران به‌شمار می‌آید، کمی بالاتر از رستنگاه این درخت واقع شده است. این موزه پیشتر کارخانه جوراب‌بافی بود و دودکش آجری زیبای آن نماد این کارخانه قدیمی است که هنوز هم سرپاست. از جمله اماکن و بناهای معروف این منطقه می‌توان به کارخانه نوشابه‌سازی زمزم اشاره کرد. این کارخانه در گذشته نوشابه پپسی کولا تولید می‌کرد و مالک آن نیز، بهایی معروف، حبیب‌الله ثابت پاسال، از جمله سرمایه‌داران پرنفوذ دوره پهلوی دوم بود.
علما و مراجع وقتدر دوره‌ای خوردن پپسی کولا را به‌دلیل بهایی بودن وی حرام اعلام کردند که در نتیجه، تولید کارخانه بسیار کاهش یافت. این کارخانه در شکل‌گیری شمال محله جیحون سهم زیادی داشت. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز در این منطقه واقع شده است. ساختمان این سازمان همان بنایی است که حسین امانت، معمار برج آزادی، طراحی کرده و در خیابان آزادی واقع شده است. امروزه کارگاه‌های هنرهای سنتی در این بنا دایرند و شماری از استادان به آموزش و زنده نگاه داشتن این هنرها اشتغال دارند. منطقه ده با سه ناحیه و ده محله و وسعتی معادل ۱/۸ کیلومترمربع، کوچک‌ترین منطقه تهران است. جمعیت این منطقه در حدود ۳۲۷ هزار نفر است و لذا منطقه ده با تراکم ناخالص جمعیتی در حدود ۳۹۹ نفر در هر هکتار، پرتراکم‌ترین منطقه تهران به‌حساب می‌آید.
- مروری بر وضعیت منطقه ۱۰
ساختار فضایی منطقه ۱۰ یکپارچه و بدون برش‌های قاطع است. با این حال ساخت بزرگراه امام در غرب این منطقه، مرزی بین نیمی از منطقه ۱۰ و ۹ ایجاد کرده است. پادگان جی نیز در نزدیکی منطقه ۱۰ عنصری مهم محسوب می‌شود. محور امام خمینی(ره) مهم‌ترین محور شرقی‌ـ غربی منطقه است که با تقاطعی غیر‌همسطح از روی بزرگراه نواب عبور کرده است (طرح تفصیلی منطقه ۱۰، ۱۳۸۴).
منطقه ۱۰ فاقد عناصر مهم طبیعی است. این منطقه با شیب متوسط به طول یکنواخت از شمال به جنوب گسترده شده است. بخشی از نهر فیروزآباد که تا جنوب تهران ادامه دارد از این منطقه عبور کرده است که با کانال‌سازی در زیرزمین قرار دارد. پارک زنجان در شمال غربی منطقه فضای سبز قابل ملاحظه این منطقه است و چشم‌انداز طبیعی قابل توجهی وجود ندارد. با این حال محدوده ۷ چنار که واجد ارزش تاریخی و طبیعی است در این منطقه قرار گرفته است. متأسفانه بخش زیادی از این درخت در حال حاضر خشک شده است (طرح تفصیلی منطقه ۱۰، ۱۳۸۴).
یکی از ویژگی‌‌ها و در واقع فرصت‌‌های منطقه ۱۰ این است که در فاصله مناسبی نسبت به مرکز شهر و بازار تهران قرار گرفته است. براساس چشم‌انداز طرح تفصیلی نقش غالب منطقه در حال حاضر سکونتگاهی است و شواهد موجود نشان میدهد که نقش قابل تصور برای آینده منطقه نیز همین نقش است که باید ارتقاء یافته و با عملکردهای فرامنطقهای، تجاری و فرهنگی توام شده و توسعه یابد. با توجه به این نقش رسیدگی به بافت فرسوده موجود در منطقه، نوسازی و بهسازی این بافت از موارد مورد تأکید در طرح تفصیلی است. همچنین تقویت نقش فرامنطقهای و ایجاد کاربریها و عملکردهای فرامنطقهای در همه ابعاد نیز از جمله موارد پیشنهادی در طرح تفصیلی است. مورد دیگری که چشم‌انداز طرح تفصیلی بر آن تأکید کرده است تثبیت و کنترل جمعیت منطقه است (طرح تفصیلی منطقه ۱۰، ۱۳۸۴).
احیای مراکز اشتغال و فعالیت در این منطقه نیز در چشم‌انداز طرح تفصیلی در نظر گرفته شده است. با توجه به اهمیت خدمات شهری مناسب و همچنین فضای سبز جهت افزایش رفاه ساکنان، بر آزادسازی زمینهای این منطقه جهت تأمین خدمات شهری و همچنین فضای باز و سبز نیز تأکید شده است.
براساس جدول ۱۱ که نشان‌دهنده نرخ رشد جمعیت منطقه ۱۰ است، جمعیت این منطقه در سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ منفی بوده است. این نرخ در سالهای ۸۵ـ ۱۳۶۵ افزایش یافته است. در فاصله سالهای ۱۳۸۵ تا ۹۰ نرخ رشد مجدداً کاهش یافته و همچنین از سال ۹۰ تا ۱۳۹۵ به بعد افزایش یافته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، یک برنامه کامل به بازدید از منطقه ده اختصاص داشت.
در این برنامه گذشته از دیدار از بخش‌ها و محله‌ها مختلف، از دو سند قدیمی بازدید شد: یکی نخستین پرونده ثبتی تهران، مربوط به برج طغرل که در ۱۳۱۰ ثبت شده، و دیگری نخستین پرونده ثبت طبیعی تهران، متعلق به درخت چنار محله بریانک و هفت‌چنار که در ۱۳۴۷ ثبت شده است. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.
