یک سینما، شش فیلم

نه تنها سینما که کلا مقوله هنر یک مقوله رقابت‌بردار نیست. اینجاست که به حرف محمدکاظم کاظمی می‌رسیم که در یکی از مصاحبه‌های قبلی به آن اشاره کرده بود؛ وقتی که از او درباره جایگاه شعرش پرسیده بودیم، جواب داده بود که هنر، عرصه‌ای برای رقابت نیست و شما صرفا حرفی داری و احساسی داری و می‌خواهی آن را در قالب هنری مطرح کنی؛ حالا اینکه استقبال بشود یا نشود مقوله‌ای دیگر است. از این حیث، شاید صحبت کردن از برترین فیلم‌های تاریخ ایران کمی بی‌مورد باشد. اما با وجود چنین بحثی، جشنواره‌های فیلم زیادی در ایران و دنیا برگزار می‌شود و هر از چندی نیز، منتقدان و نویسندگان سینمایی جمع می‌شوند تا بهترین‌ها را انتخاب کنند. یکی از این نظرسنجی‌ها هم 2سال پیش برگزار شد که معتبرترین مجله سینمایی ایران، یعنی مجله فیلم، تصمیم گرفت از 140منتقد سینمایی نظرسنجی کند؛ درباره بهترین‌های تاریخ سینمای ایران. البته این مجله چنین نظرسنجی‌ای را هر 10سال یک دفعه برگزار می‌کند. با هم، به 6فیلم اول این مجموعه نگاهی می‌اندازیم.

گوزن‌ها / مسعود کیمیایی

اولین فیلم در این فهرست، فیلم تحسین‌شده «گوزن‌ها» بوده است. جالب اینکه چنین فیلمی، درنظرسنجی‌ قبلی مجله فیلم هم همین عنوان را کسب کرده بود. فیلم را مسعود کیمیایی، کارگردان بزرگ ایران در دهه 50 ساخت. فیلم در سال 1353ساخته شد و به‌شدت مورد توجه قرار گرفت. البته همین توجه هم باعث شد تا به دستور متولیان امر، آخر فیلم را تغییر بدهند؛
چرا که پایان‌بندی اصلی فیلم همراه با کشته شدن شخصیت‌های اصلی آن به‌دست مأموران امنیتی بود. مسعود کیمیایی با گوزن‌ها، توانست بعد از اثر درخشان و اثرگذار «قیصر» بیش از پیش خودش را در سینمای ایران تثبیت کند. بیراه نیست اگر بگوییم که کیمیایی، بعد از این دو فیلم دیگر نتوانست به چنین اوجی در سابقه چند دهه‌ای فیلمسازی‌اش برسد. گوزن‌ها، به واقع یک فیلم خوش‌ساخت و یک اثر سینمایی واقعی ولی با درونمایه‌های اعتراضی بود که در سال‌های پراختناق دهه 50، به‌شدت پیام آن توسط مردم و مبارزان و فعالان اجتماعی دریافت شد.

درباره الی/ اصغر فرهادی

این فیلم را شاید نخستین فیلم فرهادی بشود دانست که به این شدت مطرح شد. البته او قبل‌تر هم در سینما و هم در تلویزیون، فعالیت‌های مختلفی کرد و فیلم «چهارشنبه سوری» او هم، تحسین‌های زیادی را برانگیخته بود. اما بعد از «درباره الی» بود که همگان اذعان کردند یک کارگردان دارای سبک در ایران ظهور کرده است؛ ادعایی که بعدها درستی‌اش ثابت شد. خیلی عجیب بود که در سینمای ایران، که مخاطب آن عاشق فیلم‌های کمدی و سطحی و... است، چنین اثری به این شدت دیده شد و مورد تحسین قرار گرفت. به نسبت زمان خودش هم در گیشه موفقیت خوبی به دست آورد و توانست پنج، شش برابر بودجه ساختش را بفروشد. این فیلم در رویدادهایی مثل فیلم برلین هم تقدیر شد. این فیلم اجتماعی، به واقع سویه‌ای انتقادی به جامعه متوسط ایرانی دارد. جالب اینکه بسیاری نیز معتقدند این فیلم، از پرافتخارترین فیلم ایرانی یعنی «جدایی نادر از سیمین» به کارگردانی همین چهره، خوش‌ساخت‌تر و سینمایی‌تر بوده است.

ناخدا خورشید / ناصر تقوایی

دومین فیلم در این نظرسنجی، اثر درخشان «ناخدا خورشید» اثر ناصر تقوایی بود. این فیلم در سال 1365ساخته شد. یکی از اتفاقات خوبی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای سینمای ایران افتاد، تغییر رویکرد آثار این سینما از فیلم‌های گیشه‌ای و «عشق و عاشقی»، به فیلم‌های اجتماعی و با محتوا بود. به همین دلیل بود که در دهه 60، شاهد تولید آثار درخشانی در این حیطه بودیم. داریوش ارجمند، علی نصیریان، سعید پورصمیمی و پروانه معصومی از بازیگران این اثر درخشان بودند. گفته می‌شود که این اثر، برداشتی آزاد از یکی از داستان‌های همینگوی بوده است. در دوره خودش هم جایزه بهترین بازیگر نقش اول و دوم مرد را در جشنواره فیلم فجر به‌دست آورد. این فیلم همچنین در رویدادهای جهانی مانند لوکارنو  تقدیر شد. این فیلم خوش‌ساخت، از آن دست آثاری است که همه شخصیت‌های اصلی‌اش در پایان فیلم کشته می‌شوند و به همین دلیل، با یک فیلم «پایان خوش» روبه‌رو نیستید.

هامون/ داریوش مهرجویی

این فیلم هم از همان آثار درخشان دهه 60  است که توسط داریوش مهرجویی ساخته شده. این فیلم را با بازی بی‌نظیر خسرو شکیبایی به یاد می‌آوریم. البته مهرجویی تا پیش از این، با شاهکار «گاو» خودش، توانسته بود جایگاهی برگشت‌ناپذیر در سینمای ایران به‌دست بیاورد. جالب اینکه در دو نظرسنجی ده‌ساله از مجله فیلم، فیلم «گاو» این کارگردان بهترین فیلم تاریخ ایران دانسته شده بود. اما در برخی از نظرسنجی‌های دیگر نیز، همین فیلم «هامون» هم از بهترین‌های تاریخ سینمای ایران ذکر شده است. این فیلم اجتماعی، داستان زندگی یک روشنفکر است که به مرزهای خود می‌رسد و سعی می‌کند راهی برای رهایی از بن‌بستی که گرفتارش شده، پیدا کند. اثرگذاری این فیلم به قدری بوده که هنوز هم شخصیت اصلی آن را به نام حمید هامون می‌شناسند و وقتی می‌خواهند از گرفتاری‌های روشنفکری ایرانی بگویند، به آن اشاره می‌کنند. این اثر درخشان، به واقع روایتی ناب از تلاقی عشق و ایمان و آرمان و واقعیت است.

باشو غریبه کوچک/ بهرام بیضایی

این فیلم نیز در دهه 60توسط استاد مسلم روایت‌پردازی ایرانی، یعنی بهرام بیضایی ساخته شد. حجم فیلم‌های شاخص ساخته شده در دهه 60، با وجود شرایط جنگ و نگاه‌های خاص فرهنگی و...، تأمل‌ برانگیز است. نویسنده این اثر درخشان نیز خود بیضایی بوده است؛ چرا که او خود استاد مسلم نمایشنامه‌نویسی و قصه‌گویی دراماتیک هم است. داستان فیلم، درباره یک نوجوان اهل خوزستان است که وقتی نابودی خودش و خانواده‌اش را دیده، تصمیم می‌گیرد به جایی دیگر برود. او پشت یک کامیون جاگیر شده و خوابش می‌برد. کامیون سر از شمال کشور درمی‌آورد. او حالا در سرزمینی قرار دارد که هم از نظر جغرافیایی، هم از نظر زبانی و هم از نظر فرهنگی و...، زمین تا آسمان با زادگاهش متفاوت است. این اثر را، فیلمی ضد‌جنگ نیز می‌دانند و شاید توقیف‌های سال‌های اولش به همین دلیل بوده باشد. جالب اینکه حتی در برخی از نظرسنجی‌ها در همان دهه 70 نیز، بارها همراه با فیلم‌هایی دیگر جزو بهترین‌های تاریخ سینمای ایران دانسته شد.

جدایی نادر از سیمین/ اصغر فرهادی

بعد از «درباره الی» ظاهرا که دنیا تازه با پدیده‌ای به نام اصغر فرهادی آشنا شده بود. به همین دلیل بود که فیلم «جدایی نادر از سیمین» او، به طرزی عجیب و غیرمنتظره، شروع به درو کردن همه جایزه‌های جهانی‌ کرد. دست‌آخر هم که با اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان، افتخاری برای سینمای ایران و آسیا خلق کرد. توزیع‌کننده فیلم در ایران یک کمپانی ایرانی و در سینمای جهان یک کمپانی آمریکایی بود. فرهادی به تنهایی نویسندگی و کارگردانی و تهیه‌کنندگی این اثر را عهده‌دار بوده است. این فیلم را، پرافتخارترین فیلم ایرانی تاریخ سینمای کشور از حیث جوایز و تقدیرها دانسته‌اند؛ هرچند که عده‌ای هنوز هم نظرشان آن است که این اثر، به پای درباره الی نمی‌رسد. این اثر حتی در بر‌هه‌ای، به فهرست صد فیلم برتر سینمای جهان هم که از سال 2000به بعد توسط گاردین به روزرسانی می‌شود، راه پیدا کرد. مجموع جوایز جهانی این فیلم را بیش از 50مورد ذکر کرده‌اند. این فیلم حتی در فهرست 250فیلم برتر تمام ادوار سینما در وبگاه IMDb قرار گرفته است.