پردیسان؛ میراث ملی طبیعی و تنوع زیستی شهر تهران

حسین آخانی- استاد گیاهشناسی دانشگاه تهران

پارک طبیعت پردیسان در شمال‌غرب تهران یکی از مهم‌ترین پارک‌های شهر تهران است. شورای اسلامی شهر تهران در تاریخ 10مرداد‌ماه‌1400 برابر با  یک‌آگوست‌2021 ثبت میراث ملی طبیعی و تنوع زیستی این پارک را به تصویب رساند. تقارن تصویب این مصوبه با تولد لامارک، یکی از طبیعی‌دانان بزرگ تاریخ، نوید‌بخش رخدادی میمون برای حفاظت از مهم‌ترین گنجینه باقیمانده تنوع زیستی شهر تهران است.
پردیسان به مساحت 300هکتار به سازمان حفاظت محیط‌زیست تعلق دارد و بنا بود که قبل از انقلاب به یک پارک طبیعت با طراحی زیست‌بوم‌های مختلف جهان تبدیل شود. در مصوبه شورای شهر، شهرداری تهران موظف به حفظ و تکثیر تنوع زیستی شهر تهران در قالب ایجاد باغ گیاهشناسی شده است. 2 روددره فرحزاد در غرب و روددره درکه آن را به کوه‌های شمال تهران پیوند می‌دهد و با درنظر‌گرفتن مناطق سبز مجاور، شامل دو طرف اتوبان چمران، پارک‌های گفتگو و فدک و تپه‌های ملاصدرا، مجموعا یک منطقه سبز یکپارچه به وسعت 550هکتار را تشکیل می‌دهد.
براساس تحقیقات طولانی نگارنده و تیم همراه از سال‌1377 حدود 530گونه گیاهی شامل 443گونه خودرو و 87گونه کشت‌شده از پردیسان و مناطق مجاور (برج میلاد) شناسایی شده است. پوشش گیاهی پردیسان باقیمانده رویش‌های استپی و علفزارهای معتدل‌هاست که چون میان کوهپایه‌های البرز به سمت شمال و استپ‌های بیابانی به سمت جنوب واقع شده، عناصری از هر دو گروه را دارد. براساس پژوهش‌‌های انجام‌شده بخش مرکزی پردیسان بالاترین غنای گونه‌ای و غرب پردیسان (در امتداد دره فرحزاد) باارزش‌ترین گونه‌های گیاهی را دارد. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- این منطقه فقط دو‌صد‌هزارم (0.00002) مساحت کشور را دارد ولی با داشتن 443گونه خودرو و 530گونه خودرو و غیرخودرو دارای یک‌بیستم کل فلور ایران است.
2- گیاهان این منطقه به 350جنس و 45تیره گیاهی تعلق دارد که یکی از با‌ارزش‌ترین گنجینه‌های ارزشمند ژنتیک برای نسل‌های آینده و همچنین برای آشنایی مردم، دانشجویان و دانش‌آموزان با گیاهان ارزش فوق‌العاده‌ای دارد.
3- در این پارک 56گونه گیاهی دارویی به‌صورت خودرو رویش دارند که هم حفاظت و هم آشنایی آنها برای مردم از اهمیت بسزایی برخوردار است.
4- پارک طبیعت پردیسان تنها نقطه طبیعی باقیمانده علفزارهای پالارکتیک (نیمکره‌شمالی) در ایران است که در 50سال اخیر مورد چرا واقع نشده ‌و به همین دلیل بهشت پژوهشگران با‌ارزش بین‌المللی است.
5- پارک طبیعت پردیسان نقش مهمی در حفاظت از شهر تهران به‌عنوان جزیره گرمایی و حذف کربن دارد و با داشتن تنوع گیاهی منحصر‌به‌فرد طبیعی به آبیاری و هزینه نگهداری بالایی نیاز نداشته و الگوی خوبی ‌برای حفظ فضای سبز طبیعی بدون نیاز به آب است. تعداد زیادی گونه‌های بومی درختی و درختچه‌ای در آن رویش دارد که با تکثیر آنها می‌توان آنها را به سایر پارک‌ها منتقل کرد.
6- در این پارک 42گونه اندمیک و نادر رویش دارد که تعدادی از آنها در حال انقراض بوده و رویشگاه آنها فقط تهران است. با از بین رفتن آنها این گیاهان ممکن است برای همیشه منقرض شوند.
7- حضور این همه گونه گیاهی خودرو که همراه خود حشرات بومی مانند کفشدوزک‌ها و زنبورها را به همراه دارد، مانند پدافند غیرعامل زیستی عمل می‌کند و مانند دیواری بیولوژیکی از هجوم آفت‌هایی مانند سفید‌بالک (مگس سفید) و سایر گونه‌های خارجی حفاظت می‌کند.
8- ایجاد منطقه حفاظت‌شده شهری، تهران را در رده شهرهای مهم دنیا مانند شهرهای سیدنی، ریو، سائوپائولو، مکزیکوسیتی، هنگ‌کنگ، تایپه، مارسی، بمبئی، کینگ‌استون، نایروبی، سئول، کیپ‌تاون، لندن، برلین، نیویورک، لس‌آنجلس و سان‌فرانسیسکو تبدیل می‌کند که دارای منطقه حفاظت‌شده درون‌شهری خواهد بود و به افزایش جایگاه تهران در شاخص‌های بین‌المللی زیست‌محیطی کمک می‌کند.
9- با حفظ و احیای رویش‌های طبیعی در دو سوی پردیسان در امتداد رود‌دره‌های فرحزاد و درکه، کریدورهای آب و هوایی و رودخانه‌های شهر احیا شده تا هم تنوع‌زیستی و هم طراوت آب و هوایی کو‌ه‌ها‌ی توچال از طریق آن به داخل شهر نفوذ کند.
ثبت میراث ملی طبیعی پردیسان و ایجاد باغ گیاهشناسی تهران در شرقی‌ترین بخش این منطقه که با امضای تفاهم شهرداری تهران و دانشگاه تهران در تاریخ 2خرداد 1400 کلید خورده است، 2 رخداد مرتبط و مهم در آستانه قرن‌15 شمسی تاریخ شهر تهران خواهد بود. حفاظت از تنوع‌زیستی و ژینایی (احیای) 2 رود‌دره درکه و فرحزاد و همچنین ایجاد موزه علم و طبیعت - که مقدمات ساخت آن در دانشگاه تهران توسط خیرین در تپه‌های ملاصدرا فراهم شده است-فرصت بی‌نظیری برای حفظ تنوع‌زیستی شهر تهران است که با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان میراث ‌فرهنگی، شهرداری تهران و دانشگاه تهران، گردشگری سبز را در تهران رونق بخشیده و جهشی در آموزش‌های شهروندی در راستای حفظ محیط‌زیست فراهم می‌کند.