از کشتزار ما تا کشت همسایه

زهرا رستگارمقدم ـ  روزنامه‌نگار

کشاورزی مدرن قرار است در کاهش میزان مصرف منابع طبیعی مانند آب و خاک، انرژی و... تأثیرگذار باشد. پیشرفت مستمر در ابزارها و ادوات، داده‌های دیجیتال و همکاری با کشاورزان و متخصصان کشاورزی باعث شده کشاورزی مدرن در ایران نیز شکل بگیرد. علم استفاده از کشاورزی با استفاده از روش‌ها و فناوری‌های جدید، نتیجه‌اش افزایش بهره‌وری و تولیدات محصولات غذایی است. میزان تولید، مصرف آب و آموزش در مدرن‌بودن مؤثر است. از آنجا که تغییرات آب‌وهوایی و محیطی اثر زیادی بر میزان تولید می‌گذارند، پیش‌بینی میزان تولید عملا ممکن نیست. اما مدرنیزاسیون و به‌کاربردن روش‌های نوین کشاورزی می‌تواند تا حدودی این مسئله را کنترل کند و در وهله اول به تثبیت مقدار تولید و سپس افزایش آن بیفزاید. از سوی دیگر مصرف آب در مدرن‌بودن کشاورزی مؤثر است. براساس آمارها، حدود ٧۰درصد از آب شیرین کشور در حوزه کشاورزی مصرف شده و مقدار زیادی از آن هدر می‌رفت. در سال۵۷، کل سامانه‌های آبیاری نوین ایران ۳۸هزار هکتار بود و اکنون به ۲میلیون و ۴۲۰هزار هکتار رسیده است که حدودا ۲۵درصد اراضی آبی کشور را پوشش می‌دهد؛ پیشرفتی که ایران را از نظر آبیاری نوین در سال۲۰۲۱ به رتبه ۸رسانده است. این در حالی است که توانایی اجرای سالانه ۴۰۰هزار هکتار سامانه نوین آبیاری را هم داریم.
اما کشاورزی مدرن صرفا به تولید مربوط نیست و علاوه بر آن در زمینه یافتن مشتری و نحوه ارائه محصول و بازاریابی نیز ورود می‌کند. آموزش کشاورزان و تولیدکنندگان هم‌اکنون بزرگ‌ترین چالش موجود در کشور است و با وجود تلاش‌های انجام‌شده، هنوز بخش کثیری از کشاورزان اطلاعات و امکانات لازم برای تغییر سبک کشت، برداشت و فروش محصول خود را ندارند.

با الگوهای مدرن جهانی فاصله داریم
توسعه پایدار و همه‌جانبه ایران بدون توسعه علمی کشاورزی که سازگار با شرایط اقلیم خشک و نیمه‌خشک نیز باشد، مقدور نخواهد بود. امروز دیگر در جهان هیچ کشور توسعه‌یافته‌ای وجود ندارد که کشاورزی پیشرفته نداشته باشد. توسعه دانش‌بنیان کشاورزی و مدیریت پایدار منابع طبیعی می‌تواند زیربنای توسعه اقتصادی و صنعتی کشور را فراهم کند و ضامن سلامت جسمی و روانی مردم باشد. کشاورزی ایران با توجه به افزایش جمعیت و نیاز به‌خوداتکایی در تولید محصولات اساسی به‌منظور افزایش ضریب امنیت غذایی، با چالش‌های مهمی چون پایین‌بودن بهره‌وری در کشاورزی، کاهش فزاینده منابع آب زیرزمینی در دشت‌های کشاورزی، فرسایش، شورشدن و کاهش مواد آلی خاک‌های زراعی و تغییر بی‌رویه کاربری اراضی حاصلخیز کشاورزی در حاشیه شهرها و روستاها روبه‌رو است. گرم‌شدن کره زمین و تغییر اقلیم نیز اثرات مخربی در توسعه پایدار کشاورزی، حفظ محیط‌زیست و بهره‌برداری پایدار منابع طبیعی کشور دارد. کشاورزی ما از دو جهت در رنج بوده و از الگوهای جهانی فاصله دارد؛ عدم‌اصلاح بذر و کود و نبود نوآوری‌های فنی در بخش کشاورزی و دیگری فقدانِ الگوی کشت مشخص مبتنی بر استانداردهای روز دنیا. محصولاتی که از کشور ما صادر می‌شود از طرف کشور واردکننده بازگرداننده می‌شود چراکه مصرف کود و سم ما طبق هیچ استانداردی نیست.
الگوی کشتی که مبتنی بر صادرات باشد، در کشور نهادینه نشده و ایران درحالی‌که می‌تواند بازارهای صادراتی بسیاری در همسایگان جنوب و شمال داشته باشید نه‌تنها به صادرات فکر نکرده، که بازار محصولات کشاورزی خود در عراق و افغانستان را نیز به ترکیه سپرده است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای دنیا به سمت گلخانه‌های هیدروپونیکی می‌روند که در آن گلخانه‌ها برای کشاورزی نیازی به خاک نیست و بهره‌وری در آنها بسیار بالاست.

تغییر شیوه و اثرگذاری
کشاورزی نیز مانند هر صنعت مدرن و امروزی دیگر نیازمند زیرساخت‌ها و ملزوماتی است. شاید در ابتدا لازم باشد مشخص شود که متناسب با جغرافیای ایران چه محصولی در هر منطقه باید کشت شود تا پروژه‌های انتقال آب به حداقل برسد. تولید و استفاده از الگوهای آبیاری و کاشت و برداشتِ پیشرفته برای افزایش راندمان و کاهش هزینه تولید بسیار مهم است؛ همچنین ایجاد کشت برای یکپارچه‌سازی زمین‌های مناسب در بالا‌بردن صرفه اقتصادی کشاورزی و راه‌اندازی ناوگان مناسب برای جابه‌جایی محصولات و انبارهایی برای نگهداری. یکی از مشکلات کشاورزان و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی نبود ناوگان مجهز و ارزان‌قیمت برای انتقال محصولات به مقاصد خارجی یا داخلی است. برای مثال کشور روسیه که به‌علت سرمای هوا واردکننده بسیاری از محصولات کشاورزی است و می‌تواند بازار بسیار خوبی برای صنعت نیمه‌جان کشاورزی ما باشد، به‌علت نبود کشتی‌هایی با توانایی حمل موادغذایی، نبود واگن‌های یخچال‌دار در ناوگان ریلی و نبود ماشین‌های حمل‌کننده مناسب، قابل استفاده توسط کشاورزان و تولیدکنندگان کشورمان نیست.
ایجاد تعاونی‌هایی برای جمع‌آوری، بسته‌بندی، برندسازی و شبکه صادرات پیوسته، نظیر تعاونی پسته رفسنجان و اختصاص یارانه و اعطای تسهیلات برای راه‌اندازی صنایع تبدیلی در بالابردن ارزش‌افزوده و فرهنگسازی برای اصلاح الگوی مصرف و جلوگیری از اتلاف محصول و دستیابی سریع‌تر و آسان‌تر به‌خودکفایی، ازجمله راه‌هایی است که باید پیموده شود. کشاورزی ایران درصورت توجه جدی به نوسازی و سرمایه‌گذاری و توجه به کاربست تحقیق و توسعه در این بخش، فرصت‌های بی‌نظیری نیز می‌تواند خلق کند. خروج از فشار تحریمی و خارج‌کردن اقتصاد کشور از زیر سایه نفت، ایجاد اشتغال، سوق‌دادن سرمایه‌های سرگردان به‌سمت صنعت و کاهش بنگاه‌داری در کشور، کاهش تمرکزگرایی، جلوگیری از مهاجرت به شهرها و کاهش مصرف آب راه صحیح این اثرگذاری است.

از چه الگوهایی باید سود برد؟
با رفع مشکلات موجود در زمینه کشاورزی، ایران می‌تواند از الگوها و ابزارهای مدرن بهره‌مند شود. ابزار و الگوهایی که اکنون در جهان در حال توسعه است؛ از اتوماسیون مزرعه هوشمند که نوعی فناوری است تا مزارع را کارآمدتر کرده و چرخه تولید محصول یا دام را به‌طور خودکار انجام دهد گرفته تا فناوری پرورش دام، صنعت گلخانه و کشاورزی دقیق که به کشاورزان اجازه می‌دهد با کنترل هرکدام از متغیرهای محصولات زراعی مانند سطح رطوبت، آفت، شرایط خاک و اقلیم‌های کوچک، بازده محصول را به حداکثر برسانند. از سوی دیگر بلاکچین در کشاورزی مدرن نیز از قابلیت‌های ردیابی سوابق مالکیت، مقاومت در برابر دستکاری و حل موارد فوری مانند کلاهبرداری مواد غذایی، یادآوری‌های ایمنی، ناکارآمدی زنجیره تامین و ردیابی مواد غذایی در سیستم غذایی فعلی استفاده می‌کند. یا هوش مصنوعی در کشاورزی دیجیتال و فناوری‌های مربوط به آن که فرصت‌های تازه‌ای برای داده‌ها ایجاد کرده است. سنسورهای از راه دور، ماهواره‌ها و پهپادها می‌توانند به‌صورت ۲۴ساعته اطلاعات را در کل زمین جمع‌آوری کنند. این موارد سلامت گیاه، وضعیت خاک، دما، رطوبت و... را کنترل می‌کند. حسگرهای از راه دور باعث می‌شوند تا الگوریتم‌ها محیط یک زمینه را به‌عنوان داده‌های آماری قابل درک و مفید برای کشاورزان - به‌منظور تصمیم‌گیری بهتر-تفسیر کنند. الگوریتم‌ها داده‌ها را پردازش می‌کنند، بر مبنای داده‌های دریافتی سازگار می‌شوند و حتی یاد می‌گیرند. از این‌رو ما همچنان راه درازی تا همگام‌بودن با صنعت کشاورزی دنیا داریم.