کشاورزی در زمین تحریم

لیلا شریف ـ روزنامه‌نگار

«تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی شامل مواد غذایی و دارویی، محصولات کشاورزی و اقلام بشردوستانه نمی‌شود.» این جمله برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، بارها و بارها از زبان چهره‌های آمریکایی و موافقان تحریم ایران مطرح شد تا نگاه ضدانسانی تحریم را تلطیف کنند اما واقعیت زندگی روزانه ایرانی‌ها این جملات را تأیید نمی‌کند.
تحریم، اقتصاد ایران را چنان مچاله کرده است که رد آن را می‌توان در کمبودهای مدام دارو و مشکلات صادرات و واردات محصولات کشاورزی درک کرد تا جایی که حسن روحانی نیز چندی پیش در رابطه با تأثیر تحریم در بخش کشاورزی گفته بود: «البته یک عده‌ای آشنا نیستند و درصد درست می‌کنند و می‌گویند ۳۰درصد مشکلات از تحریم است و بقیه مشکلات از مدیریت است.این حرف کاملاً غلط و نادرست است، آنها نمی‌دانند تحریم در چه زمینه‌هایی تأثیر‌گذار است و چه مشکلاتی ایجاد می‌کند و نمی‌دانند کل تولید در بخش کشاورزی و در بخش صنعت، اگر نهاده‌های لازم و مواداولیه را نتوانیم به‌موقع وارد کنیم، تولید متوقف می‌شود.»
نیم‌نگاهی به آمار‌ها و گفته مسئولان در سال‌های گذشته نیز این گفته حسن روحانی را تأیید می‌کند چراکه براساس گفته رئیس کمیسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران، طی سال گذشته، تراز منفی تجاری در بخش کشاورزی به ۵میلیارد دلار رسیده است و در این میان عوامل مختلفی ازجمله تحریم به‌عنوان عوامل مشکل‌ساز معرفی کرد. به‌عبارت دیگر تحریم‌ موجب شده است تا تجارت خارجی ایران طی سال‌های گذشته نه‌تنها در مسیر انتقال کالا دچار مشکل شود، بلکه به چند بازار خاص محدود شده است و با حذف چین، عراق، امارات متحده عربی، ترکیه و افغانستان، عملا میزان صادرات ایران به سایر کشورها بسیار ناچیز است. تحریم حتی بر صادرات معروف‌ترین محصولات ایرانی مانند زعفران نیز اثر گذاشته است و به همین دلیل بود که علی شریعتی‌مقدم، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران و صادرکننده زعفران، از مشکلات زبان به گلایه گشوده و گفته بود: «تشدید تحریم‌ها، صادرات این محصول را مشکل کرده و این مسئله مزید بر علت مازاد تولید و کاهش قیمت شده است. در شرایط تحریمی، بازار زعفران ما به چند بازار اولیه مثل امارات، اسپانیا، چین، هنگ‌کنگ و ‌ویتنام محدود شده است که معمولا زعفران را به‌صورت ماده خام از ما می‌گیرند و خود آن را به سایر نقاط جهان صادر می‌کنند».
در کنار این مسائل نمی‌توان نسبت به روند قانونگذاری داخلی بی‌توجه بود. اتفاقی مانند تصویب قیمت بالا برای قیمت‌های پایه صادراتی محصولات کشاورزی نیز شرایط را پیچیده‌تر کرد، در شرایطی که برخی از صادرکنندگان به‌واسطه شرایط تحریمی کالای خود را کمتر از نرخ تصویب شده فروخته‌ بودند باید بیش از درآمد واقعی خود ارز به کشور می‌آورند، این اتفاق که ناشی از چندنرخی‌بودن ارز در شرایط تحریم است، شرایط را برای صادرات محصولات کشاورزی بیش از پیش دشوار کرد و در واقع باید گفت که تحریم در این حوزه به شکل غیرمستقیم همچون سدی در برابر صادرات محصولات کشاورزی عمل کرد.
براساس پژوهشی که در نشریه اقتصاد کشاورزی در رابطه با تأثیر تحریم‌ها بر تجارت متقابل محصولات کشاورزی بین ایران و شریکان تجاری در منطقه خلیج‌فارس و شمال آفریقا و نیز کشورهای عضو اتحادیه اروپا منتشر شد می‌توان گفت که تحریم‌ها توانسته‌اند بر ارزش تجارت متقابل محصولات کشاورزی ایران با کشورهای ذکرشده، اثر بگذارند. این پژوهش بازه زمانی سال۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ را مدنظر قرار داده و به این نتیجه رسیده است که تحریم بر افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل کالا، سخت و هزینه‌برشدن تعامل‌های پولی، کاهش ذخیره ارزی و رواج نظام چندنرخی ارز، کاهش درآمدهای دولت و افت بودجه‌های عمرانی و افزایش نگرانی دولت در زمینه امنیت غذایی اثرگذار بوده و موجب کاهش تجارت محصولات کشاورزی ایران شده است.
براساس این پژوهش باید گفت که در سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۱۴ با ورود جدی‌تر اتحادیه اروپا و شورای امنیت در حمایت از تحریم‌ها علیه ایران و اتخاذ اعمال سیاست تحریم‌های چندجانبه در مورد ایران و اجرای تحریم جامع از سوی آمریکا، تغییرات چشمگیری در تجارت محصولات کشاورزی ایران رخ داد. مقایسه میانگین ارزش رشد تجارت متقابل، صادرات و واردات در دوره اعمال تحریم‌های یکجانبه (2005- 2000) و دوره اعمال تحریم‌های چندجانبه (2014- 2006) نشان می‌دهد که میانگین تجارت متقابل، صادرات و واردات محصولات کشاورزی میان ایران و کشورهای منطقه خلیج‌فارس و شمال آفریقا به‌ترتیب ۳۷، ۸۵ و ۶درصد کاهش یافته بود. این موضوع در رابطه با کشورهای اتحادیه اروپا نیز صدق می‌کرد و میانگین ارزش رشد تجارت متقابل، صادرات و واردات محصولات کشاورزی میان ایران و اتحادیه اروپا در بازه زمانی مشابه نیز به‌ترتیب ۹، ۱۷ و ۱۰درصد کاهش یافته بود.