جوشش زندگی از دل خاک

راحله عبدالحسینی

  چله تابستان است. شمیرانی‌ها در این گرمای طاقت‌فرسای خرماپزان به یاد تابستان‌های قدیم می‌افتند. آن زمان که نسیم خنک لابه‌لای برگ درختان باغ می‌پیچید و آب خنک قنات، هرم آفتاب داغ مرداد را می‌گرفت. می‌گویند حالا چشممان فقط برج و آسمانخراش می‌بیند و از صدای قل قل آب قنات هم خبری نیست. با وجود این شمیران هنوز بیش از 80 قنات فعال به‌عنوان سرمایه آب زیرزمینی دارد که به مصرف آبیاری فضای سبز می‌رسد. در این گزارش وضعیت پایش و نگهداری از قنات‌های شمیران را از زبان «سعید سلطان‌مرادی» رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه یک می‌خوانیم و در ادامه از قنات‌های معروف و قدیمی شمیران سراغی می‌گیریم.

سرسبزی و باغ‌های زیبا و درختان تنومند شمیران مدیون قنات‌هایی بود که مزارع و باغ‌ها را آبیاری می‌کرد. در بیشتر خانه‌های شمیران به‌ویژه خانه‌های بزرگان و اعیان رشته قناتی جاری بود که به نام صاحب خانه نامیده می‌شد. هنر حفر قنات هم مخصوص ما ایرانی‌هایی بود که یاد گرفته بودیم چطور باید در سرزمین نیمه‌خشک زندگی کرد. آب همواره مورد تقدیس ما بوده و هست. همین هنر حفر کاریز یا قنات از سرزمین ما به دیگر نقاط دنیا رفت و به آنها یاد دادیم چطور حفر قنات بدون آنکه کوچک‌ترین آسیبی به طبیعت برساند، آب‌های زیرزمینی را به سطح زمین جاری می‌کند تا حیات ادامه پیدا کند.


 قنات و آبیاری فضای سبز
«در شمیران 87قنات فعال وجود دارد.» این را سلطان‌مرادی، رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شمیران می‌گوید و ادامه می‌دهد: «قنات‌های شمیران آبیاری 60‌درصد از فضای سبز منطقه را تأمین می‌کنند. برخی از قنات‌هایی که از شمیران جاری می‌شود در مناطق دیگر مظهر پیدا می‌کند. با این حال هدف اصلی ساخت قنات‌های شمیران آبیاری فضای سبز است.» قنات‌ها میزان آبدهی متفاوتی دارند. مثلاً قنات شادآور در خیابان مقدس اردبیلی یکی از قنات‌های پرآب شمیران است. قنات‌های اندکی که در ناحیه 10شهرداری منطقه یک فعال هستند، آبدهی کمتری دارند. میزان آبدهی به بارش فصلی و ماندگاری برف در کوهستان‌های شمیران هم بستگی مستقیم دارد. با این حساب میزان آبدهی قنات‌های فعال در فصل پاییز بیشتر و در فصل تابستان کمتر است. آب زلالی که در قنات‌های شمیران جریان دارد در بیشتر قنات‌ها قابلیت آشامیدن هم دارد. ولی آب قنات‌های شمیران معمولاً به مصرف آبیاری فضای سبز می‌رسد. گوارایی و زلالی آب قنات در پایین دست یعنی هرچه طول مسیر قنات بیشتر می‌شود، کیفیت خود را از دست می‌دهد: «به دلایل مختلف از جمله ساخت‌وسازهای بی‌رویه، برخی از افراد فاضلاب را در قنات رها می‌کنند یا آب قنات با چاه فاضلاب آلوده می‌شود. این آب دیگر کیفیت مناسبی برای آبیاری فضای سبز را هم ندارد.»


سعید سلطان‌مرادی رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه یک

 نجات قنات با تغییر مسیر
کلنگ ساخت‌وساز که با قدرت و شدت به کمر پایتخت خورد، نه باغ‌ها و درختان در امان ماندند و نه قنات‌ها. قنات‌های بسیاری خشکیدند و کور شدند. ما ماندیم و همین اندک قنات‌های شمیران. سلطان‌مرادی درباره ساخت‌وسازهای جدید و خطر آسیب به قنات‌ها می‌گوید: «در مواقعی که امکان آسیب به قنات در پی ساخت‌وساز باشد، حتماً مسیر قنات را تغییر می‌دهیم تا قنات همچنان فعال بماند. در این موارد آب قنات با پمپ تخلیه می‌شود تا مقنی مسیر جدید را حفر کند و بعد آب قنات به مسیر جدید هدایت می‌شود.»
 لایروبی قنات‌ها برای حفاظت بیشتر
لایروبی و حفاظت از قنات‌ها یکی از برنامه‌های مدیریت شهری است که با هدف صیانت از قنات‌های فعال شمیران انجام می‌شود. رئیس اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه یک می‌گوید: «در نواحی 9 و 10 منطقه یک کمترین تعداد قنات‌های فعال را داریم. بیشترین قنات‌ها در محله‌های قیطریه، باغ فردوس و دارآباد هست. محله‌هایی که از گذشته‌های دور هم به تعداد باغ‌های میوه و مزارع خود معروف بودند. با توجه به موقعیت قنات، عمق و میزان آبدهی آن عملیات لایروبی با اولویت و زمان‌بندی متفاوتی انجام می‌شود.» برای بعضی از قنات‌ها اجرای عملیات لایروبی یکبار در سال کافی است و برای برخی دیگر هر 6ماه یکبار باید عملیات لایروبی انجام شود. برخی از قنات‌های پرآب شمیران مانند قنات شادآور و کاریز در محدوده خیابان مقدس اردبیلی و قنات تختی در خیابان مقصودبیک به علت حجم آب بیشتر و انتقال رسوبات فراوان بیش از یکبار در سال لایروبی می‌شود. گاهی اوقات نیز برای جلوگیری از ریزش قنات، عملیات عمرانی انجام می‌شود.


 همکاری شهروندان لازم است
صحبت از حفظ قنات‌های باقیمانده از روزگار دور که می‌شود، باز هم همکاری و تعامل شهروندان به میان می‌آید. مشارکت شهروندان در حفظ قنات‌های فعال این‌طور معنا می‌شود که آب قنات را آلوده نکنیم. قنات‌ها مجرایی برای تخلیه زباله یا فاضلاب نیستند. شاهرگ‌های حیاتی برای زندگی طبیعت و ما هستند: «اگر اهالی به قناتی برخوردند که آلوده شده یا از سوی شهروندان به‌عنوان محلی برای تخلیه فاضلاب قرار گرفته‌بود، حتماً به شهرداری ناحیه سکونت خود اطلاع دهند. حفاظت از آب‌های زیرزمینی وظیفه همه ماست.»
در صورتی که هنگام ساخت‌وساز به قنات برخورد کردید حتماً موضوع را با اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه در میان بگذارید تا گروه کارشناسان، پس از بازدید محل، راهکار لازم برای حفظ قنات و ادامه صحیح روند ساخت‌وساز را در اختیار مالکان قرار دهند.

نگاهی به قنات‌های قدیمی شمیران از قنات
سید آبگوشتی تا پاپاریان
 قنات سید آبگوشتی در محله دارآباد
محله خوش آب و هوای دارآباد که این روزها هم به دلیل کوه‌هایش و هم به خاطر مناظر طبیعی و زیبایش پاتوق گردشگران است، قنات‌های پرآبی داشته که هنوز هم برخی از آنها فعال است. قدمت قنات «بیمارستان» به زمان مظفرالدین شاه بر‌می‌گردد. این قنات که از بالای بیمارستان مسیح دانشوری در محله دارآباد آغاز می‌شود هنوز هم فعال است و آب مصرفی بیمارستان را تأمین می‌کند. این قنات در مسیر خود از خیابان شهید رجبی و پارک صحرا می‌گذرد و در نهایت به نهر جاری متصل می‌شود.
قنات «سیدآبگوشتی» یکی دیگر از قنات‌های معروف محله است. سیدآبگوشتی از ساکنان این محله نبوده و از تهران به دارآباد می‌آید. این قنات را می‌خرد و نام خود را بر آن می‌گذارد. بعدها برای معاف شدن پسرانش از خدمت سربازی این قنات را به حکومت پهلوی اول واگذار می‌کند. اما این قنات همچنان به نام سیدآبگوشتی معروف است. اهالی محله دارآباد درخت تنومندی که شامل 7تنه درخت است را به خوبی می‌شناسند. این درخت تنومند از قنات سیدآبگوشتی سیراب می‌شود.
قنات «اقدسیه» در مسیر خود از خیابان شهید افتخاری می‌گذرد و به سمت اقدسیه می‌رود.
قنات «گل قنات چمن» یکی دیگر از قنات‌های معروف دارآباد است. گل به فتح گاف به معنای سر و ابتدا بود. از آنجایی که در ابتدای این قنات چمن بسیار زیبایی روییده بود، این قنات به گل قنات چمن معروف شد. این قنات نیز در مسیر خود از خیابان شهید رجبی می‌گذرد.

 آب خنک قنات سر پل تجریش
امروز از قنات «سر پل تجریش» نشانی در محله تجریش باقی نمانده‌است. سیل سال 1366 قنات سر پل تجریش را از بین برد. در ابتدای خیابان فناخسرو که اهالی قدیمی به نام خیابان ثبت می‌شناسند، قنات سر پل تجریش جاری بود و به سمت رودخانه مقصود بیک می‌رفت. آب قنات بسیار گوارا و خنک بود. کنار آن لیوانی از جنس آهن سفید با زنجیر گذاشته بودند تا رهگذران آبی بنوشند. آب قنات نیز زمین‌های زراعی و کشاورزی و باغ‌ها را سیراب می‌کرد.

 دکتر پاپاریان و قنات معروفش در خیابان دربند
قنات «پاپاریان» ابتدای خیابان قرار داشت. عباس صالحی از قدیمی‌های شمیران می‌گوید که مظهر قنات درست جایی بود که امروز به نام داروخانه دکتر رسولی می‌شناسیم. پیش از این هم داروخانه دکتر پاپاریان که فردی ارمنی بود، آنجا قرار داشت. قنات پرآب پاپاریان، گردشگرانی را که به شمیران می‌آمدند به سوی خود جلب می‌کرد. مسیر قنات پاپاریان در ادامه به سمت خیابان شریعتی می‌رفت. این قنات که حالا دیگر از آن فقط نامی باقی مانده، یکی از قنات‌های معروف و مهم شمیران برای آبیاری باغ‌ها و مزارع بود.

 قنات جعفرآباد و باغ فردوس
قنات جعفرآباد، ابتدای خیابان جعفرآباد و روبه‌روی سینما بهار قرار داشت. آب قنات از خیابان جعفرآباد به سمت جنوب میدان تجریش و باغ‌های پایین دست می‌رفت و تا پل رومی نیز ادامه داشت. قنات باغ فردوس هم از خیابان آصف در زعفرانیه می‌گذشت و به سمت حمام سیاح روبه‌روی باغ فردوس می‌رفت. مظهر قنات دقیقاً کنار حمام بود. از این 2قنات هم نشانی باقی نیست.

خاصیت درمانی ماهی‌های قنات سیدعلی‌اکبر
قنات‌های نیاوران، ماهی‌های‌ریزی حدود 3سانتیمتر با مصرف درمانی داشت و برای رفع بیماری یرقان (زردی) مفید بود. مظهر قنات «سیدعلی اکبر» به‌عنوان یکی از قنات‌های فعال از منظریه است و در مسیر خود از نیاوران می‌گذرد. قنات «حاجی» نیز از منظریه آغاز می‌شود و تا پشت بیمارستان رضایی ادامه دارد. یک رشته قنات هم از منظریه تا کاخ نیاوران ادامه دارد. متأسفانه بقیه قنات‌های نیاوران خشک شدند.

 قنات میرزا علی در محله حصاربوعلی
محله حصاربوعلی 3رشته قنات اصلی داشته که در گذر زمان و به علت ساخت‌وساز یکی از قنات‌ها به‌طور کلی خشک شد. قنات «میرزاعلی» از داخل فرهنگسرای نیاوران می‌گذرد و در مسیر خود به حسینیه بزرگ حصار بوعلی می‌رسد و با گذر از کوچه سعیدی، درختان را آبیاری می‌کند. قنات «ملک‌آباد» نیز از منظریه سرچشمه می‌گیرد و به حسینیه بالای حصاربوعلی می‌رسد. در‌آنجا 2شعبه می‌شود. یک شعبه آن داخل محله حصاربوعلی و خیابان شهید عسگریان می‌رود و شعبه دیگر به خیابان ثروتی در محله کامرانیه.

مهدی اعرابی، پژوهشگر شمیران

قنات‌ها و چنارها سرمایه اکولوژیک محله اوین
آب فراوانی در رودخانه اوین جاری بود و اهالی اوین و روستاهای پایین‌تر از آن استفاده می‌کردند. کشاورزان و باغداران برای آبیاری کشت و زرع خود از آب این رودخانه بهره‌مند می‌شدند و نیازی به حفر قنات نداشتند. از قدیم‌الایام فقط 3رشته قنات در اوین بود که مهم‌ترین آن قنات «نایب» نام داشت. قنات نایب در محله باغ چاله و محل فعلی شهرک آتی‌ساز و شهرک سامان و خانه‌های جنوبی بزرگراه یادگار امام(ره) جاری بود. البته این محل را به دلیل اینکه در گودی بود باغ چاله می‌گفتند. مصرف آب این قنات برای آبیاری مزارع و باغ‌ها بود که متأسفانه به دلیل ساخت شهرک‌ها در این محدوده کاربری خود را از دست داد. اما کمابیش برای آبیاری فضای سبز و باغ‌های باقیمانده مورد استفاده قرار می‌گیرد. قنات‌های «مشیر لشکر» و «حاج آخوندی» نیز در محدوده باغ‌های 13چنار واقع در قسمت شمال غربی اوین و نزدیک درکه جاری است. مالکیت هر 3رشته قنات محله اوین خصوصی است.
باغ‌ها و درختان چنار نه تنها ثروت اکولوژیک محله اوین بلکه تمام پایتخت است. ناگفته نماند که بعد از کاشت درختان چنار خیابان ولی‌عصر(عج) در سال 1304، آب رودخانه اوین از طریق مسیر قنات‌هایی که سال‌های قبل از ساخت خیابان ولی‌عصر(عج) خشک شده‌بود، به سمت این خیابان هدایت شد تا آبیاری درختان چنار از چهارراه پارک وی تا یوسف‌آباد، تمام و کمال انجام شود. به دلیل این تغییر مسیر آب، بخش زیادی از باغ‌های اوین از بین رفت. قنات‌ محمدیه در باغ فردوس و قنات آسیاب گاومیشی در یوسف‌آباد نیز از جمله منابع دیگر تأمین آب برای خیابان ولی‌عصر(عج) بود. این روزها موضوع آب در کشور ما بسیار اهمیت دارد. از بین رفتن قنات‌ها به دلایل مختلفی از جمله ساخت‌وسازها، حفر تونل‌ها و لایروبی نکردن به موقع شکل گرفت. وجود آب آشامیدنی تصفیه شده هم باعث شد کم‌کم نیاز به قنات کمرنگ شود. چون قنات‌ها هم مالکیت خصوصی داشتند. رفته‌رفته مالکان باغ‌های خود را قطعه قطعه کردند و ساختند و قنات‌ها هم از بین رفت. نکته دیگری که در شمیران و موضوع آب حائز اهمیت است، وجود «رگ آب‌»‌هاست؛ منابع آبی که طبق اسناد و کتاب‌های تاریخی 1400 رگ آب در حوزه شمال ری یا شمیران داشتیم که از بین رفته‌ است.