حق خروج از «NPT»

میرشهبیز شافع|استاد دانشگاه شهید بهشتی:

3 راه‌حل ایران در مقابل اقدام احتمالی آمریکا درخصوص خروج از برجام از زبان وزیر امور خارجه، راه‌حل‌های راهبردی است که پیش روی ایران وجود دارد. در این خصوص لازم است ابتدا توجهی به مفاهیم موجود در معاهده ان‌پی‌تی (NPT) کرد و حق ایران برای خروج از آن را مورد بررسی قرار داد. در ادامه هم اشاره‌ای به دیگر گزینه‌های پیش روی ایران خواهیم کرد.

1- وقتی ایالات متحده آمریکا از بمب اتم استفاده کرد، برخی کشورهای پیشرفته دیگر دنیا همچون شوروی آن زمان و انگلستان و فرانسه به‌دنبال دستیابی به سلاح اتمی بودند و برای رسیدن به آن تلاش کردند. این تلاش‌ها ابتدا با کمی جاسوسی از ایالات متحده صورت گرفت و در ادامه برخی کمک‌های آمریکا به برخی از همین کشورها هم باعث تولید سلاح اتمی برای آنها شد. ابتدا شوروی به این سلاح دست پیدا کرد. در میان این کشورها چین در سال 1968به این سلاح دست پیدا کرد. بر حسب اتفاق 5عضو دائم شورای امنیت ابتدا به‌دنبال این سلاح رفتند و موفق هم شدند. آن دوره این نگرانی برای کشورهای دارای سلاح اتمی به‌وجود آمد که دیگران هم به سلاح اتمی دست پیدا کنند و از‌سوی دیگر این نگرانی هم به‌وجود آمد که توازن بین‌الملل به هم بریزد و در واقع بلوک شرق و غرب توازن خود را نتواند حفظ کند. با وجود این شرایط 5کشور دست یافته به سلاح هسته‌ای که همان اعضای شورای امنیت هم بودند، راضی نبودند که دیگران به سلاح اتمی دست پیدا کنند و در واقع با تولید این سلاح برای کشورهای دیگر غیرخودشان مخالفت کردند. از سوی دیگر کشورهای دیگر جهان سوم نیز مایل بودند که از منافع غیرنظامی انرژی هسته‌ای استفاده کنند. این علاقه و تمایل این کشورها در عرصه بین‌الملل هم نمود پیدا کرد. مجموع این دو خواسته یعنی منع دیگران برای دستیابی به سلاح اتمی و همچنین استفاده دیگر کشورها از منافع صلح‌آمیز انرژی اتمی باعث شکل‌گیری NPT شد؛ معاهده‌ای برای منع اشاعه سلاح هسته‌ای و در مقابل کمک به دیگر کشورها برای دستیابی به انرژی صلح‌آمیز اتمی. این معاهده در سال 1968 به امضا رسید و در سال 1970 لازم‌الاجرا شد و بعد از 25سال یعنی در سال 1995که این معاهده رو به اتمام بود، به‌صورت دائمی تمدید شد.

لازم به ذکر است در این معاهده 2موضوع مهم مورد تأکید قرار گرفت و اعضایی که به آن پیوستند، متعهد بر آن شدند و سوم هم اینکه برخی کشورها هم عضو نشدند که در ادامه به‌صورت خلاصه به این سه مسئله اشاره می‌شود.

الف) موضوع اول این بود که همه کشورها قبول می‌کنند که دارندگان سلاح هسته‌ای کشورهایی هستند که تا قبل از سال 1968 انفجار هسته‌ای انجام بدهند که شامل 5عضو شورای امنیت ‌می‌شود. همه کشورهای عضو، این مسئله را پذیرفته‌اند که به سمت تولید و اشاعه سلاح هسته‌ای نروند.

ب) مسئله دوم در این رابطه این است که کشورهای دارای توانایی انرژی اتمی متعهد شدند که به کشورهایی که تمایل به داشتن انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای دارند کمک کنند تا آنها هم به این توانایی دست پیدا کنند. این مسئله البته تعهد به وسیله است نه تعهد به نتیجه که توضیح آن فرصت دیگری می‌طلبد.

 ج) نکته سوم در این رابطه این است که هند و پاکستان و رژیم صهیونیستی به این معاهده نپیوسته‌اند و به‌دنبال آن طبق قواعد بین‌الملل با محدودیتی هم همراه نیستند. به همین دلیل است که هند و پاکستان اعلام کرده‌اند که به سلاح هسته‌ای دست پیدا کرده‌اند و زرادخانه‌های سلاح‌های اتمی رژیم صهیونیستی هم که در رسانه‌ها اعلام شده است. براساس همین قاعده است که نظام بین‌الملل به سراغ تحریم این کشور‌ها و این رژیم نرفته است.

2- نکته دیگری که در این رابطه باید به آن توجه کنیم، این است که کره‌شمالی با اینکه عضو ان‌پی‌تی بوده به‌دنبال سلاح هسته‌ای رفته و آن را تولید و آزمایش هم کرده است. همین مسئله باعث تحریم این کشور توسط جامعه بین‌الملل شده است.

جالب اینجاست که کره‌شمالی در مقطعی تصمیم گرفت از این معاهده خارج شود و خود را شبیه هند و پاکستان کند. این اقدام کره‌شمالی با عکس‌العمل سریع شورای امنیت سازمان ملل متحد روبه‌رو شد. آن خروج به‌عنوان اقدامی علیه صلح و امنیت بین‌الملل تلقی و تحریم شد.

3- این مسئله هم البته لازم به توجه است که از منظر حقوق بین‌الملل عضویت و خروج از معاهدات بین‌المللی براساس تصمیم کشورهای عضو است. مجموعه قواعد بین‌الملل و قواعد مربوط به کنوانسیون 1969وین، این حق را به هر کشور عضو معاهدات می‌دهد که به معاهدات بپیوندد یا خارج شود. به‌علاوه اینکه متن معاهده ان‌پی‌تی هم این اجازه را به کشورهای عضو برای خروج می‌دهد، منتهی نکته‌ای که باید مدنظر قرار بگیرد، این است که روابط سیاسی حاکم بر نظام بین‌الملل ثابت کرده است که قدرت‌های جهانی در قبال این اقدام سکوت نخواهند کرد. مگر اینکه روسیه در حمایت از ایران از حق وتوی خود استفاده کند و مانع تصویب تحریم‌ها علیه ایران شود که البته این نیز خود مانع تصویب تحریم‌های بلوکی نمی‌شود. مثلا اتحادیه اروپا می‌تواند خودش ایران را تحریم کند.

4- راه‌حل‌هایی که برای ایران می‌ماند همان مکانیسم پیش‌بینی‌شده در برجام است که ایران می‌تواند به کمیسیون مشترک و کمیته مربوطه که بارها توضیح داده شده است، شکایت کند. در این رابطه نکته اینجاست که اگر ایران خودش ابتدا‌به‌ساکن ناقض برجام نشود، این حق را دارد که بتواند علیه ناقض مقابل یعنی آمریکا شکایت کند. اگر ایران خود از برجام خارج شود، مکانیسم ماشه فعال می‌شود و دوباره تحریم‌های شورای امنیت بازمی‌گردد که این به نفع کشور نیست و باید در مقابل آن هوشمندانه عمل کرد. درصورت اثبات خلاف آمریکا ایران می‌تواند از قاعده «حق اقدام متقابل» استفاده کند و بگوید چون آمریکا نقض کرده است، ما هم بخشی را اجرا نمی‌کنیم. این همان راه‌حلی است که آقای ظریف هم به خوبی به آن اشاره کرده‌اند. ولی آنچه لازم است به آن اشاره شود، این است که هیچ ابزاری برای الزام آمریکا برای ماندن در برجام وجود ندارد، در واقع منظور الزامی است که در برجام دیده شده باشد مگر اینکه ایران از طریق کنوانسیون‌های الزام به معاهدات و رایزنی‌های سیاسی با کشورهای دیگر این الزام را پیگیری کند که دستگاه دیپلماسی و وزیر خارجه کشورمان پیگیر آن است.