مصائب زندگی در حریم ریلی

در بیشتر کلانشهرهای کشور، محله‌هایی را می‌توان یافت که در حریم خطوط راه‌آهن قرار گرفته‌اند و زندگی درآنها با مشکلات و خطراتی همراه است. باوجود ممنوعیت ساخت‌وساز در حریم ریل‌های راه‌آهن در محدوده‌های شهری، بازهم شاهد ساخت‌وسازهایی دراین حریم هستیم، درحالی‌که این ساخت‌وسازها هم برای مردم و هم برای شرکت راه‌آهن و شهرداری‌ها دردسرساز شده‌است. ساکنان این مناطق نه‌تنها از سروصدای گوشخراش عبور قطارها آسایش ندارند، بلکه گاه شاهد جان باختن عزیزان‌شان دراین حریم به‌دلیل برخورد با قطار هم بوده‌اند. یکی دیگر از مشکلاتی که ساکنان محله‌های حریم‌ریلی با آن دست به گریبانند، آسیب‌های اجتماعی فراوان است. با دیوارکشی، عملا این مناطق از شهرها جدا شده‌اند و عملا با سرعت بخشیدن به توسعه حاشیه‌نشینی، بستر بسیاری از ناهنجاری‌ها درچنین مناطقی فراهم شده‌است. بسیاری از این خانه ها سند ملکی دارند، اما حالا با قرارگرفتن در حریم ریلی، نه اجازه خرید و فروش دارند و نه می‌توانند به بازسازی این خانه‌ها که گاه بسیار قدیمی است، بپردازند. دراین گزارش اقدام‌های انجام شده برای رفع مشکلات ازسوی سازمان‌های مسئول و میزان ثمربخشی آنها و همچنین خطرات زندگی درچنین محله‌هایی در5کلانشهر کرج، قم، یزد، تبریز و مشهد مورد بررسی قرارگرفته است.

ترافیک بالای خطوط ریلی در یزد
یزد از استان‌های معدن‌خیز کشور است و وجود معادن سنگ آهن مرکزی و چادرملو و بالطبع ضرورت جابه‌جایی سنگ آهن برای کارخانه‌های ذوب‌آهن در سراسر کشور، باعث افزایش ترافیک خطوط ریلی دراین استان شده‌است. این استان موقعیت جغرافیایی  ویژه‌ای هم دارد و در چهارراه مواصلاتی کشور قرارگرفته است. به‌همین دلیل نیاز بیشتری به خطوط ریلی برای آن احساس می‌شد. درحال‌حاضر علاوه بر حدود 30رام قطارمسافری، روزانه بالغ بر 500واگن باری در خطوط راه‌آهن استان جابه‌جا می‌شود و به‌دنبال توسعه شهر یزد، بخشی از این خطوط در محدوده شهرهای استان به‌ویژه شهر یزد قرارگرفته است. این موضوع موجب نگرانی بسیاری از شهروندان درباره مشکلاتی ازجمله خطر برخورد افراد با قطار و همچنین آلودگی صوتی ناشی از تردد قطارها شده است. استان یزد دارای 730کیلومتر خط راه‌آهن از ایستگاه بادرود اصفهان تا ایستگاه بافق و ایستگاه اردکان تا ایستگاه چادرملو است که 20کیلومتر از این خطوط راه‌آهن، از داخل شهر عبور می‌کند و نیاز به حصارکشی دارد، اما تاکنون تنها حدود 20درصد این حریم یعنی نزدیک به 5کیلومتر خطوط، حصارکشی شده‌است. شهرک ابوالفضل، شهرک دانشگاه امامشهر، بخش‌هایی از منطقه اسکان، اهرستان، آذریزدی، قاسم‌آباد، کوی فیضیه، قاسم‌نقی و حسین‌آباد ریسمانی و برخی دیگر از روستاهای بخش مرکزی یزد ازجمله مناطق واقع شده در حریم ریلی راه‌آهن شهر یزد هستند. اولویت حصارکشی خطوط راه‌آهن در شهرهای استان هم به ‌ترتیب برای شهرهای یزد و بافق پیش‌بینی شده وخطوط شهرهای میبد و اردکان از شهر دور است. هرچند از سال‌های گذشته حصارکشی بخش‌های بسیاری از حریم راه‌آهن شهر یزد در دستورکار متولیان قرارگرفته، اما هنوز بخش‌هایی فاقد حصارکشی است و تعدد قطارهای باری، می‌تواند شهروندان را درمعرض خطر برخورد با قطار قرار دهد و جان آنها را به خطر بیندازد. این موضوع همیشه بین شهرداری و راه آهن یزد مورد حرف وحدیث و کشمکش بوده‌است. البته در سال‌های اخیر موضوع خروج تردد حداقل قطارهای باری (که تعداد آنها نیز قابل‌توجه است)، از محدوده شهر با ایجاد 42کیلومتر کمربند ریلی باری مطرح شده که هنوز به‌مرحله اجرا نرسیده‌است؛ هرچند که اداره‌کل راه‌آهن استان با توجه به ایجاد این کمربند در آینده، نسبت به توسعه ایستگاه‌های طرفین کمربندی ریلی در ایستگاه‌های یزدگرد و نظرآباد اقدام کرده‌است.

دردسرهای مجاورت با خطوط قطار در تبریز
راه‌آهن در تبریز و استان آذربایجان‌شرقی قدمتی حدود 110ساله دارد مردم این استان از چند دهه قبل با صدای صوت قطار و حرکت راه‌آهن مأنوس هستند و بخش مهمی از سفرهای مردم استان به‌وسیله قطار صورت می‌گیرد. این سفرها از مسیرهای چند ده کیلومتری داخل استان تا مسیر 1500کیلومتری تبریزبه مشهد را شامل می‌شود و 28ایستگاه قطار دراین مسیر تعریف شده‌است و قطار نزدیک به هزارکیلومتر در داخل استان حرکت می‌کند. برهمین اساس بیش از 50شهر و روستا در مسیر حرکت قطار در داخل استان قرار گرفته‌اند که اصلی‌ترین شهر مجاور ایستگاه راه‌آهن و خطوط ریلی، تبریز است. مجاورت خطوط قطار با مناطق شهری در تبریز موجب افت قیمت زمین و خانه‌های مجاور این خطوط شده‌است، به‌نحوی‌که قیمت زمین در اطراف ریل‌های راه‌آهن در تبریز به نصف قیمت زمین در مناطق دیگر این شهر می‌رسد. «دیزل‌آباد»، «کجوار» و «قراملک» از محله‌هایی هستند که در مجاورت راه‌آهن تبریز قرار گرفته‌اند و این موضوع مشکلات بسیاری را برای اهالی به‌وجود آورده‌است و دردسرهای خاص خود را دارد. به همین دلیل، ساخت‌وساز و حاشیه‌نشینی در مسیر حرکت قطار در تبریز از چالش‌های موجود دراین مناطق است. دراین میان روستای «شیخ حسن» در غرب تبریز هم به‌صورت کامل در مسیر حرکت قطار قرار گرفته و خانه‌باغ‌های ارزان‌قیمت دراین محدوده ساخته شده‌است. همسایگی مناطق مسکونی حاشیه‌ای تبریز با خط راه‌آهن سبب بروز حوادث تلخی در مقاطع زمانی مختلف می‌شود که برای جلوگیری از این حوادث، تابلوهای هشدار دهنده و همچنین ایجاد موانع در مسیر پیش‌بینی شده است، اما به‌نظر می‌رسد آنچنان که باید درمقابل حوادث این حوزه بازدارندگی کافی ندارد و هرازگاهی اخبار ناگواری از حوادث رخ داده دراین مناطق منتشر می‌شود. این‌درحالی‌است که مسئولان مربوط اعلام می‌کنند حوادث برخورد با قطار و فوت وجراحت از این ناحیه، کم‌ترین آمار را درمیان حوادث این‌ مناطق داشته است. اما در شهرهای دیگر استان مانند مراغه و میانه، به‌عنوان 2شهر بزرگ آذربایجان‌شرقی، وضعیت ایستگاه‌های راه‌آهن و مجاورت خطوط راه‌آهن با خانه‌های مسکونی متفاوت‌تر است و حاشیه‌نشینی در مجاورت خطوط راه‌آهن دراین شهرها کمتر دیده می‌شود، اما حدود 13کیلومتر از راه‌آهن سراسری از محله‌های مختلف مراغه عبور می‌کند که بیشتر آنها دیوار حائل ندارد. روزانه چند قطار تبریز - تهران و ارومیه - تهران از مناطق مسکونی مراغه ازجمله «پهرآباد»، «عشرت‌آباد»، «میکائیل‌آباد» و «انزاب» می‌گذرد.

تراکم ریلی در مشهد
از مجموع ۱۰هزارکیلومتر ظرفیت شبکه ریلی کشور، هزارو ۴۰۰کیلومتر آن، معادل ۱۴درصد، در خراسان‌رضوی قرار دارد. تراکم ریل دراین استان نیز نسبت به مساحت آن، 2برابر میانگین کشوری است و سالانه به‌واسطه وجود بارگاه منور رضوی درمشهد، بیش از ۴۰درصد قطارهای مسافربری کشور به مشهد رفت و آمد می‌کنند. بیشترین عبور قطار در مناطق شهری منطقه راه‌آهن خراسان‌رضوی مربوط به ورودی شهر مشهد و ورودی و خروجی شهر نیشابور است که حریم ریل دراین مناطق، ایمن‌سازی و دیوارکشی شده‌است. در برخی روستاها که در حاشیه ریل راه‌آهن قرار دارند و احتمال تردد درآنها وجود دارد نیز با دیوارکشی یا ساخت زیرگذر از حریم ریل حفاظت شده‌است. در زمینه عبور از تقاطع‌ها نیز اداره راه‌آهن خراسان‌رضوی ایمن‌سازی‌های لازم از قبیل ساخت زیرگذر و پل‌های روگذر را انجام داده‌است و دسترسی‌ها برای عبور و مرور شهروندان با ایمنی کامل انجام می‌شود. همچنین همه ایستگاه‌ها و خطوط ریلی راه‌آهن خراسان در محدوده زیرپوشش این اداره‌کل به سامانه کنترل اتوماتیک قطار(ATC) مجهز است. برای سهولت در رفت‌وآمد شهروندان و ایجاد ایمنی، در همه محله‌های مجاور راه‌آهن، حریم ریل دیوارکشی شده یا زیرگذر ایجاد شده‌است. در بعضی از مناطق هم که خط راه‌آهن از بین شهرک‌ها عبور کرده، برای ایجاد ارتباط بین این محله‌ها نیز زیرگذر ساخته شده‌است. ساخت زیرگذر از وظایف شهرداری و خدمات شهری است، اما اداره راه‌آهن خراسان‌رضوی به‌واسطه اجرای مسئولیت‌های اجتماعی و همچنین تامین امنیت ساکنین محله‌های مجاور خط راه‌آهن، این مسئولیت را برعهده گرفته است. اداره راه‌آهن خراسان‌رضوی در رابطه با رفع مشکلاتی از قبیل سنگ‌پرانی و برخورد وسایل نقلیه و عابران با قطار هم در مساجد، مدارس و کانون‌های فرهنگی محله‌ها، برنامه‌های آموزشی و فرهنگی برگزار کرده و این آموزش‌ها همچنان ادامه دارد. با مشارکت شهرداری مشهد حدود 10کیلومتر از دیوارهای حاشیه ریل‌های راه‌آهن نیز با مضامین آموزشی مذهبی، فرهنگی و آداب شهروندی نقاشی دیواری انجام شده‌است. هرچند در سال‌های اخیر سنگ‌پرانی و برخورد با قطار کاهش چشمگیری داشته، اما نمی‌توان گفت که تنها برگزاری کلاس‌ها در محله‌ها باعث پایین آمدن آمار این اتفاقات بوده‌است. همزمان با برگزاری کلاس‌های آموزشی، تعاملاتی  نیز با شهرداری انجام شد، چراکه قسمتی از دیوارها در بعضی مناطق توسط بعضی از شهروندان تخریب و از آنجا عبور و مرور انجام می‌شد که این مناطق توسط شهرداری مرمت و از رفت و آمد مردم جلوگیری شد. حریم اصلی راه‌آهن ۱۷متر از محور(آکس) ریل راه‌آهن به طرفین است و هرگونه ساخت‌و‌ساز و تصرف در این محدوده براساس قانون ممنوع است و پس از ۱۷متر نیز به فاصله ۳۰متر فقط  تصرف برای تاسیساتی نظیر لوله آب و گاز و امثال آن با دریافت مجوز از راه‌آهن مجاز است.  

متولی نامشخص خطوط ریلی درکرج
قدمت راه‌آهن در کرج به حدود 90سال قبل بازمی‌گردد؛ سرحدآباد، مهرشهر، حسین آباد، شیخ آباد، اکبرآباد و جنوب گرمدره شامل شهرک های ناصریه و سعادتیه ازجمله مناطق استان البرز هستند که در حریم راه‌آهن قرار گرفته‌اند و این همجواری، سال‌هاست ساکنان این مناطق را با مشکلاتی مواجه کرده‌است. در سال‌های اخیر نیز با تعریض و سه‌خطه و چهارخطه شدن ریل راه‌آهن، این مشکلات چندبرابر شده، اما اعتراض مردم به جایی نرسیده‌است. برای مثال، حدود یک کیلومتر از خط رفت و برگشت ریل قطار تهران - تبریز از وسط محله سرحدآباد می‌گذرد؛ محله‌ای با 10هزارنفر جمعیت که برخی خانه‌ها در فاصله چندمتری ریل راه‌آهن ساخته شده‌اند. این درحالی‌است که هیچ حریمی برای این ریل وجود ندارد و هرسال شاهد فوت چندنفر به‌دلیل برخورد با قطار هستیم. همچنین غرش قطارها و لرزش خانه‌ها، ممنوعیت خریدوفروش یا بازسازی املاک در کنار حوادث مرگبار تصادف با قطار، زندگی را برای ساکنان 2شهرک ناصریه و سعادتیه گرمدره تلخ کرده و سال‌ها تلاش برای رهایی از این وضعیت هم بی‌نتیجه بوده‌است. بیش از ۳۵۰خانوار در جنوب گرمدره درمحدوده راه‌آهن تهران - تبریز ساکن هستند که ۱۱۰خانوار به‌طورمستقیم در حریم قرارگرفته‌اند. شهروندان منطقه حسین‌آباد و فاز 5مهرشهر نیز برای دسترسی به اماکن عمومی مانند فروشگاه‌ها، مجموعه ورزشی تختی و همچنین کتابخانه‌عمومی مهرشهر مجبورند از خط راه‌آهن عبور کنند که با توجه به سه‌ریله شدن این مسیر و گذر قطارهای مسافری و باری، سال‌هاست حوادث تلخ وناگواری به‌ویژه برای دانش‌آموزان این منطقه رخ می‌دهد. گسترش شهرنشینی و نبود اداره راه‌آهن در استان، از دلایل لاینحل ماندن مشکل حریم راه‌آهن در البرز عنوان می‌شود. شهرداری این مناطق می‌گوید در گذشته حریم راه‌آهن دور از منطقه شهری بوده، اما گسترش محله‌ها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز باعث شده ساخت خانه تا حریم راه‌آهن تجاوزکند. اما ساکنان این محله‌ها می‌گویند قدمت سکونت در حاشیه ریل، به‌ویژه در منطقه گرمدره و سرحدآباد، به بیش از 70سال می‌رسد و ملک آنها سند ثبتی دارد. تنها راهی که می‌تواند آنان را از غرش قطارها نجات دهد، خرید املاک توسط شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران است. اما این شرکت تاکنون پاسخ روشنی به مشکلات ریلی راه‌آهن البرز نداده‌است. با وجودی‌که بیش از 10سال از عمر استان شدن البرز می‌گذرد، اما پیگیری‌های لازم برای تشکیل اداره‌کل راه‌آهن در استان انجام نشده‌است و کسی هم پاسخگوی مشکلات حوزه راه‌آهن این استان نیست. متاسفانه مسائل ریلی البرز لاینحل مانده و بافت‌های فرسوده روی حریم ریل آهن در برخی از مناطق مانند گرمدره، بلاتکلیف رها شده‌اند. برخی از تقاطع‌های غیرهمسطح در البرز هم نیازمند تعیین تکلیف وکمک راه‌آهن برای اتمام آن است، اما متأسفانه مطالبه به‌حق مردم این مناطق مبنی بر حفظ حریم برای محافظت از جان افراد تاکنون بی‌پاسخ‌مانده و خبری از حریم کشی میان راه عبوری مردم و خطوط قطار نیست. ساکنان حاشیه ریل علاوه  بر صدای گوشخراش حرکت قطارها، خاطرات غم‌انگیزی هم از مرگ عزیزان خود در بستر ریل دارند.

خودنمایی خطوط موازی آهنی در وسط شهر قم
ریل راه‌آهن از قلب شهر قم می‌گذرد؛ در سال1317 که راه‌آهن قم به بهره‌برداری رسید، ریل‌ها در حاشیه شهر روی زمین پهن شد. کم کم صدها هکتار از آن‌سوی ریل‌ها به محدوده شهری پیوست و هم‌اکنون خطوط موازی آهنی در وسط شهر خودنمایی می‌کند. ایستگاه راه‌آهن قم یکی از قدیمی‌ترین ایستگاه‌های کشور است که در فهرست آثارملی هم به ثبت رسیده‌است. قرارگرفتن این ایستگاه درحدود 500متری حرم حضرت‌معصومه(س) هم فرصت است، هم تهدید. فرصت برای افزایش استفاده زائران و مردم قم از خطوط ریلی برای سفرها که این هدف به‌خوبی محقق شده است. تهدید از این نظر که ساخت غیرمجاز خانه‌ها در محدوده حریم راه‌آهن باعث بروز مشکلاتی شده و ساکنان حاشیه ریل از سر و صدا و لرزشی که عبور قطارها ایجاد می‌کند، گلایه دارند. ساکنان حاشیه ریل راه‌آهم برای خانه‌سازی باید فاصله 50متری از ریل‌ها را رعایت می‌کردند، اما خانه‌ها بدون مجوز راه‌آهن ساخته شده‌اند. البته برای تسهیل در عبور و مرور و رضایت ساکنان محدوده ریل‌های راه‌آهن، زیرگذرها و روگذرهایی ساخته شده‌است، اما دیوارکشی محدوده ریل راه‌آهن با اعتراض مردم و مسئولان شهری مواجه شد. کارشناسان معتقدند زنگ هشدار بروز معضلات اجتماعی در حاشیه ریل راه‌آهن زمانی به‌صدا درآمد که اداره‌کل راه‌آهن تصمیم گرفت حریم ریل را با دیوارهای پیش‌ساخته بلند بتنی و بدقواره از بافت شهری جدا کند. این دیوار همچون نقشه دایره مانند، قم را به دو نیم‌دایره تقسیم کرده‌است. پس از اجرای طرح دیوارکشی شاخص نظارت اجتماعی از بین رفته و احساس امنیت درمیان ساکنان پیرامون حریم ریل راه‌آهن کاهش یافته است. عبور این دیوار از مناطق حاشیه‌ای شهر قم زمینه‌ساز ایجاد کنج‌های مخفی و دور از دسترس شده که اکنون به محل پاتوق معتادان تبدیل شده است. درحال‌حاضر قطارها برای رسیدن به ایستگاه مرکزی و ادامه مسیر، از 3منطقه شهری قم عبور می‌کنند. بخش قابل‌توجهی از دیوارکشی حریم ریل اگرچه با اعتراض‌هایی همراه بود، انجام شد، اما در قسمتی از خیابان رسول دادخواه، مردم مانع از دیوارکشی شده‌اند. در همین قسمت تاکنون چند شهروند قمی براثر برخورد با قطار جان خود را از دست داده‌اند. بیشترین مشکل همجواری با ریل راه‌آهن در حاشیه ریل متروکه بلوار امام‌رضا(ع) تا جمکران است. در اطراف این ریل، سکونتگاه‌های غیررسمی شکل گرفته که عمدتا با مسائل زیست‌محیطی و آسیب‌های اجتماعی مواجه است. طرح بلوار پیامبراعظم(ص) که اتصال دهنده دو قطب زیارتی حرم حضرت‌معصومه(س) و مسجد جمکران است، قسمتی از این ریل را قطع کرد. با این‌حال ریل‌های بدون استفاده همچنان باقی مانده‌اند. مسئولان شهری می‌گویند ماندگاری این ریل موجب مخدوش شدن زیبایی و نظم شهری می‌شود، اما مسئولان عمرانی استان و مدیران راه‌آهن امیدوارند پس از بهره‌برداری قطار پرسرعت تهران - قم - اصفهان، این خط آهن احیا شود. عدم تمایل به جمع‌آوری ریل متروکه دلیل دیگری هم دارد؛ در قسمتی از این محدوده وقتی ریل‌ها از روی زمین برداشته شد، افرادی مدعی شدند این ملک متعلق به آنهاست. شاید اگر همه ریل‌ها برچیده شود، مدعیان مالکیت زمین حریم ریل بیشتر شود.