نگاه
جنبش 5ستاره ایتالیا؛ از شکل‌گیری تا فرجام
محمد صاحبی- کارشناس مسائل سیاسی
ایتالیا سمبل گذار تاریخی از جامعه‌ای متصلب به کشوری با حاکمیتی کثرت‌گراست. این کشور، قلمرویی است که مردمان آن در پهنه تاریخ انواعی از نظام‌های سیاسی را تجربه کرده و شانه‌های این ملت، محمل انواع متفاوت و متضادی از حاکمیت‌ها بوده است.
از مختصات تا حدودی منحصربه‌فرد در عرصه سیاست داخلی ایتالیا در دوره معاصر، شکل‌گیری ائتلاف‌ها بعد از انتخابات است. برخلاف بسیاری از دمکراسی‌های غربی، در این کشور تشکیل ائتلاف‌ها پس از انتخابات صورت می‌پذیرد. لذا دولت‌های ائتلافی دارای ساختاری ناهمگون بوده که صرفا منفعت سیاسی مشترک، آنها را به‌صورت کوتاه‌مدت در کنار هم قرار داده تا از مزایای قدرت بهره‌مند شوند. بی‌ثباتی مفرط سیاسی یکی از نتایج این سیستم است.
در سال2005 بپه گریلو(Beppe Grillo) فعال شبکه‌های اجتماعی ایتالیایی برای تبادل نظر درخصوص ایده‌های بهتر جهت اداره جامعه، از طریق شبکه‌های اجتماعی گعده‌ای 40نفره میان دوستان خود تشکیل داد که عملا بعدها به هسته اولیه شکل‌گیری «جنبش 5ستاره» تبدیل شد. در 14ژوئن2007 روزی که به‌عنوان V-Day شهرت یافته، تعدادی از جوانان ایتالیایی در شهر بولونیا با هدف جمع‌آوری امضا در مخالفت با قانون انتخابات و ممانعت از کاندیداتوری متهمان و کسانی که 2دوره کامل در مجلس بوده‌اند، گرد هم آمدند. V همان عدد5 رومی است و برای این جوانان نماد نه به سیاست‌های بد بود و این بزرگ‌ترین آرمان آنها قلمداد می‌شد. 2سال بعد و در چهارم‌اکتبر سال2009 فضای سیاسی در جمهوری ایتالیا شاهد ظهور پدیده‌ای جدید در این کشور بود. گریلو که فقط سابقه کار کمدی و فعالیت به‌عنوان یک بلاگر را در کارنامه خود داشت به همراه جان روبرتو کازالجیو که یک استراتژیست شبکه بود، رسما تولد بزرگ‌ترین جنبش مردمی در ایتالیا را اعلام کردند. آنها همچنین در تئاتر شهر میلان آرمان‌های بلند جنبش و برنامه‌های خود را معرفی کردند. به فاصله کوتاهی این جنبش که برخاسته از تمایل گروهی از جوانان ایتالیایی برای اصلاح امور از طریق کسب قدرت سیاسی بود توانست زمام امور را به‌دست بگیرد. جنبش در نخستین سال‌های فعالیت‌های خود با تکیه بر آرمان‌های بدیع سیاسی‌اش توانست در انتخابات محلی ازجمله در سال2010 آرای قابل توجهی کسب کند. در انتخابات عمومی سال2013 این جنبش همچنین توانست بیشترین رأی خود را کسب کند و 108نماینده به مجلس نمایندگان و 54نماینده به مجلس سنا بفرستد. در 21مارس2013 لوئیجی دیمایو در 26سالگی توانست عنوان معاون مجلس نمایندگان را کسب کند. در انتخابات پارلمان اروپا در سال2014 نیز این جنبش توانست 15/21درصد آرا را کسب کند.
ویژگی‌های این جنبش عبارت بود از رویکرد پوپولیستی، ماهیت ضد‌ساختارگرا، دارای گرایش محیط‌زیستی، ضد‌مهاجرت، ضد‌جهانی‌سازی و ماهیت ضد‌اروپایی. این ویژگی‌ها باعث شد که از این جنبش به‌عنوان یک جنبش راست جدید یاد شود.
جنبش ضد‌ساختار 5ستاره، 5موضوع کلیدی را محور فعالیت‌های خود قرار داده است: آب، حمل‌ونقل عمومی، توسعه پایدار، حق دسترسی به اینترنت و محیط‌زیست. درعین‌حال ویژگی منحصربه‌فرد این جنبش، تمسک به دمکراسی مستقیم است. در سال2017 لوئیجی دیمایو رهبری جنبش را عهده‌دار شد و در انتخابات 4مارس2018 جنبش توانست با کسب 7/32درصد کل آرا، پیروز انتخابات شود و برای نخستین‌بار در معرض تشکیل دولت (البته به‌صورت ائتلافی) قرار گیرد. خستگی جامعه سیاسی ایتالیا از احزاب سنتی، شکاف بین‌نسلی، بحران مهاجرت، جوان‌گرایی، طرح ایده‌های نوین و نوگرایی از عواملی بود که نقش قابل توجهی در پیروزی جنبش 5ستاره داشت.
جدال منافع و آرمان
رهبران جنبش در سایه موفقیت در انتخابات مارس2018 به مناصب دولتی گماشته یا به عضویت پارلمان درآمده و از مزایای بی‌شمار آن برخوردار شدند. دیری نپایید که طعم قدرت به مذاق رهبران حزب خوش آمد و اندک‌اندک میل به حفظ پست و مقام و جایگاه سیاسی بر پیگیری آرمان‌های جنبش پیشی گرفت. نهایتا پیکره جنبش 5ستاره بین 2طیف آرمان‌گرایان تندرو و دولتی‌های واقع‌گرا منشق شد. در یک‌سو طیف گسترده‌ای از نمایندگان جنبش که در پارلمان حضور داشتند، به‌دنبال حفظ جایگاه، امتیازات و منافع و منزلت اجتماعی خود بودند و در سوی دیگر شخصیت‌هایی همچون داویدو کازالجو(فرزند یکی از 2بنیانگذار جنبش) و دی باتیستا به‌عنوان آرمان‌گرایان حزبی قرار داشتند که بر لزوم حفظ آرمان‌ها پافشاری می‌کردند.
رویکرد منفعت‌گرایان در حفظ موقعیت سیاسی خود، باعث شد بخش عمده‌ای از آرای جنبش به نفع سایر احزاب سنتی ریزش کرده و حزب با بحرانی بی‌نظیر روبه‌رو شود به شکلی که دیمایو مجبور به استعفا از رهبری حزب شد.
در واکاوی دلایل سقوط محبوبیت جنبش 5ستاره در حقیقت باید رویکردهای حزبی، نمایندگان و رهبران این جنبش را در فضای سیاست داخلی ایتالیا از مارس2018 که جنبش 5ستاره با تأکید بر آرمان‌های خود توانست آرای بسیاری را جذب کند تا نیمه دوم سال2021 که این جنبش در وخیم‌ترین شرایط حیات سیاسی خود به سر می‌برد، بررسی کرد. در بررسی این چرخه به نکات قابل‌توجهی برمی‌خوریم. بارزترین نکته همان جدال و تقابل ماهوی آرمان‌ها و منافع است که در بسیاری از جنبش‌ها و حرکت‌های سیاسی در کشورها به چشم می‌خورد. علاقه شدید بخشی از نمایندگان جنبش که با شعارهای آرمانی راهی پارلمان ایتالیا شده بودند به حفظ جایگاه و امتیازات خود، باعث شد که این افراد ضمن فاصله گرفتن از آرمان‌های خویش به‌شدت به فکر حفظ منافع و امتیازات نمایندگی افتاده و حتی در مواردی رسما در اردوگاه رقیب قرار گیرند.
فرجام تاریک جنبش 5ستاره در سپهر سیاسی ایتالیا نمونه‌ای از پایان دردناک حرکتی است که با تعریف اهداف آرمانی و انقلابی به قدرت رسیده ولی در دام منافع و امتیازات ناشی از قدرت گرفتار و مضمحل شدند. داستان جنبش 5ستاره در ایتالیا در حقیقت داستان جدال بین آرمان‌های انقلابی و اصلاحی و منافع فردی و گروهی است؛ جدالی که با پیروزی عمده منافع بر آرمان‌ها ادامه یافته و نهایتا به اضمحلال آرمان‌ها و سقوط سیاسی احزاب و جریان‌ها خواهد انجامید. این جدال بیش از هر چیز در ماهیت قدرت سیاسی و نقش اغواگرایانه منافع فردی و گروهی آن نهفته است که محدود به فضای سیاسی یک یا 2کشور نشده و قابل تعمیم است.
