آموزش ویراستاری و خلأ ویراستار حرفه‌ای

مرضیه حسینی ـ روزنامه‌نگار

  از آنجا که ویراستاری، اصل بسیار مهمی در تولید محتوای علمی کتاب‌ها و مقالات است، آموزش حرفه‌ای این مهارت، اهمیت زیادی در حوزه نشر و البته رسانه دارد. از متداول‌ترین راه‌های کسب این مهارت، شرکت در دوره‌ها و کلاس‌های مؤسسات متولی در زمینه آموزش ویراستاری است. مشاهده عملکرد ویراستاران در حوزه کتاب، مقاله و حتی رسانه اما نشان می‌دهد بسیاری از کسانی که با مدرک این مؤسسات مشغول به‌کار شده‌اند، توان و مهارت کافی را در این زمینه ندارند. گزارش پیش‌رو، ضمن اشاره به اهمیت ویراستاری و انواع آن، نگاهی به هزینه آموزش ویراستاری و عملکرد مؤسسات فعال در این حوزه کرده است.

آموزش ویراستاری و اهمیت آن
آشنایی با فن یا علم ویراستاری، نخستین‌بار از طریق ارتباط با محافل علمی در غرب ایجاد شد و در ادامه رشد و گسترش یافت. ویراستاری در انواع و اشکال مختلفی که وجود دارد، چند هدف عمده را دنبال می‌کند؛ این اهداف، حول یک محور اصلی یعنی محافظت از زبان مبدأ و جلوگیری از آشفتگی آن صورت‌بندی و تعریف می‌شوند. به این معنا که ویراست متن، زبان نوشتار را از ایهام، ابهام و مغلق‌نویسی دور و پیرایش می‌کند. این مسئله از آن‌رو حائز اهمیت است که بدانیم ایهام، ابهام و غموض در واژه‌ها و متون سبب می‌شود که نویسندگان، متفکرین و اصحاب آرا و اندیشه، قادر نباشند منظور و مقصود خود را به‌راحتی و درستی به خوانندگان و مخاطبانشان ابلاغ کنند؛ از همین رو، آموزش ویراستاری و تربیت ویراستاران حرفه‌ای در راستای تقویت حوزه نشر و گسترش دانش بسیار مهم است.

انواع ویراست و اهمیت آن در آموزش ویراستاری
ویراستار برای محافظت از زبان مبدأ و دورکردن آن از آشفتگی، مجهز به طیفی از قواعد و اصول تخصصی است. به‌صورت کلی، بخشی از این قواعد در حوزه ویرایش فنی قرار دارد و بخشی دیگر در حیطه ویرایش زبانی؛ به شکل جزئی‌تر اما می‌توان از چند نوع تخصص و قاعده در بحث ویراستاری و آموزش آن نام برد، ازجمله ویرایش صوری یا فنی، ویرایش زبانی، ویرایش استنادی و مرجع‌شناسی، ویرایش ترجمه، ویرایش رایانه‌ای و فرایند تولید کتاب. یک ویراستار خوب باید در همه موارد نامبرده دارای تخصص بوده و بتواند برای مثال از طریق کاربست تخصص خود در حوزه ویراست ساختاری در متن، انسجام، سازگاری و هماهنگی ایجاد کرده و همچنین با اعمال جابه‌جایی و تقدم و تأخر در آن، نوشتار را منسجم و مناسب‌سازی کند. یا در حوزه آموزش ویراست استنادی، ویراستار آموزش می‌بیند که چگونه صحت و سقم و دقت یک متن که می‌تواند کتاب یا مقاله باشد را از حیث استنادی یعنی مستندبودن داده‌ها و اطلاعات بررسی کند. این کار به خواننده کمک می‌کند که بتواند به‌راحتی به منابعی که نویسنده از آنها استفاده کرده، دسترسی پیدا کند. در بحث ویراست ادبی که بخش مهمی از آموزش ویراستاری در دوره‌ها و کارگاه‌های مختلف است، بُعد زیبایی‌شناختی متن مهم است. به این معنا که ویراستار می‌آموزد چطور به فصیح و بلیغ‌کردن یک متن کمک کند.

مؤسسات متولی در آموزش ویراستاری
به‌دنبال کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزش ویراستاری که بگردید، به انبوهی از مؤسسات برمی‌خورید که ادعا دارند ویراستاری حرفه‌ای را بین یک تا 5‌ماه به شما آموزش می‌دهند. دوره آموزشی بعضی از آنها حتی 12یا 15جلسه است. مؤسسه ویراستاران، خانه ویراستاران چوک، مؤسسه بهاران، مؤسسه سینا، هفت اقلیم و شهرکتاب، تنها تعدادی از مؤسسات پرشماری هستند که آموزش ویراستاری برای متقاضیان را برعهده دارند. این کلاس‌ها و کارگاه‌ها اغلب مورد توجه و استقبال زیادی قرار می‌گیرند، برای مثال مؤسسه ویراستاران در چند‌ماه اخیر، 530نفر را در 16کارگاه مجازی پذیرش کرده است. شیوع کرونا سبک و سیاق کار مؤسسات ویراستاری را تا اندازه زیادی تغییر داده، یعنی علاوه بر برگزاری کلاس‌های آنلاین، اغلب مؤسسات اقدام به فروش بسته‌ها، کتاب و فیلم‌های آموزش ویراستاری می‌کنند. این بسته‌ها که ادعا می‌شود شامل بیش از 10نوع آموزش متنوع در حوزه ویراستاری است، با قیمتی حدود 400تا 600هزار تومان به فروش می‌رسند. هزینه برگزاری کلاس‌های آموزش ویراستاری نیز بین 700هزار تا یک میلیون و 500هزار تومان با توجه به حجم آموزش و تعداد جلسات متفاوت است. برای مثال، گذراندن دوره‌ای 12جلسه‌ای در مؤسسه ویراستاران، 700هزار تومان هزینه برمی‌دارد. شهریه کلاس‌های پاکیزه‌نویسی و درست‌نویسی 3ماهه در مؤسسه هفت اقلیم نیز یک میلیون و 500هزار تومان است. تمام مؤسساتی که کار آموزش ویراستاری را برعهده دارند، در پایان دوره، مدرک نیز ارائه می‌کنند.
در کنار مؤسساتی که شرح‌شان رفت، انجمن صنفی ویراستاران، مرکز نشر دانشگاهی و جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، از قدیمی‌ترین و البته مشهورترین مؤسساتی هستند که در زمینه برگزاری کلاس‌های آموزش ویراستاری فعال‌ هستند. انجمن صنفی ویراستاران و مرکز نشر دانشگاهی، اخیرا به‌صورت مشترک و در قالب همکاری، اقدام به برگزاری کلاس‌های ویراستاری کرده‌اند. کلاس‌های این مؤسسات اغلب 7ماهه است و به‌صورت 3روز در هفته برگزار می‌شود. این مؤسسات از زمان شیوع کرونا به این‌سو، کلاس‌های خود را به‌صورت غیرحضوری و آنلاین برگزار می‌کنند. قیمت هر دوره آموزش ویراستاری در مؤسساتی چون انجمن صنفی ویراستاران و مرکز نشر دانشگاهی، یک میلیون و 600هزار تومان در روزهای پیشاکرونا بوده که امکان پرداخت به‌صورت اقساطی در 3 قسط نیز برای متقاضی وجود دارد.

آموزش ویراستاری یا کارگاه تولید مدرک!
پرسش مهم درباره مؤسسات پرشمار آموزش ویراستاری، کیفیت کار و خروجی آنهاست. ویراستاران حرفه‌ای و متخصصان این فن بر این باورند که آموختن این مهارت و حرفه، مستلزم تمرین مستمر، طولانی و تحت نظر استادان برجسته است، درحالی‌که مؤسسات مذکور پروسه‌ای که نزدیک به یک‌سال به طول می‌انجامد را در قالب چند سی‌دی فیلم یا تنها 12جلسه به شکل تئوری به پایان می‌رسانند! در اغلب این مؤسسات، هدف نهایی برای برگزارکنندگان کلاس‌های آموزش ویراستاری، پول است و آنچه برای متقاضیان اهمیت دارد، صرفاً کسب مدرک و یافتن کاری پاره‌وقت به‌وسیله آن است. یکی از ناشران دولتی در این‌باره می‌گوید:«سالانه از صدها نفر که از مؤسسات مختلف و حتی مؤسسات معروف و باسابقه مدرک دارند، رزومه و مصاحبه می‌گیریم، اما متأسفانه اغلب افراد تقریباً آموزشی ندیده و ویراستاری بلد نیستند! همه آنچه می‌دانند بسیار مکانیکی، کلیشه‌ای و غیرکاربردی است.» مشکل دیگری که در حوزه آموزش ویراستاری وجود دارد، این است که منابعی که مؤسسات در قالب کتاب یا بسته آموزشی معرفی می‌کنند، ضعیف، ناکافی و ناقص است و فرد با خواندن آنها ویراستاری نمی‌آموزد. یکی دیگر از دلایل ضعف و ناکارآمدی مؤسسات آموزش ویراستاری، به مسلط نبودن علمی استادان و مدرسان مباحث برمی‌گردد، درحالی‌که در گذشته استادان بسیار قدرتمندی در حوزه ویراستاری مسئولیت تدریس و آموزش در مؤسساتی مانند مرکز نشر را برعهده داشتند. در کنار ضعف استادان و نقص منابع، روش‌های تدریس و آموزش نیز دارای اشکال است و با متدهای حرفه‌ای فاصله دارد. مجموعه این عوامل در کنار هم سبب شده که جریان تربیت ویراستار حرفه‌ای و مجرب با مشکل مواجه شود. مصداق این مدعا، وجود صدها ترجمه، کتاب و مقاله‌ای است که سالانه به‌صورت آشفته، غیرمنسجم، مبهم و غیرعلمی، منتشر می‌شود.