تولید انرژی پاک مطالبه مردم ایران است
گفت‌وگو با مهندس «علی شب‌نورد»، مدیرکل دفتر نظارت، تعیین صلاحیت و کنترل پروژه ساتبا درباره وضعیت کنونی و جایگاه ایران در تولید انرژی‌های پاک
مرضیه ثمره‌حسینی ـ روزنامه‌نگار
وابستگی به سوخت‌های فسیلی (نفت، زغال‌سنگ، مازوت، گازوئیل و...) افزون‌بر هزینه‌های اقتصادی، پیامدهای زیست‌محیطی مخربی به‌دنبال داشته؛ تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین از اثرات مستقیم مصرف سوخت‌های فسیلی است که به‌زعم کارشناسان محیط‌زیست، سبب تغییر الگوی بارش‌ها، افزایش درجه حرارت و تبخیر و رطوبت و تشدید خشکسالی می‌شود. در پی تشدید بحران‌های زیست‌محیطی، اقبال جهانی به انرژی‌های نو ازجمله انرژی خورشیدی، بادی و آبی رو به افزایش است و پیش‌بینی می‌شود که آینده از آن کشورهایی باشد که در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در ایران، سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری برق (ساتبا) وابسته به وزارت نیرو عهده‌دار توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و مدیریت طرح‌های این حوزه است. برای بررسی ظرفیت نصب‌شده انرژی‌های نو، جایگاه ایران و نیز چشم‌انداز به‌کارگیری این نوع از انرژی‌ها در کشور با مهندس «علی شب‌نورد»، مدیرکل دفتر نظارت، تعیین صلاحیت و کنترل پروژه ساتبا، گفت‌وگو کرده‌ایم.
آقای مهندس شب‌نورد! در ابتدا می‌گویید که گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر چه نتایج ملموسی به‌دنبال دارد؟
امروزه تقریباً در همه کشورها، هدف‌گذاری جهت توسعه تجدیدپذیرها صورت پذیرفته و این منبع انرژی اکنون گزینه‌ای برای تأمین انرژی پایدار، سالم، مقرون‌به‌صرفه و حافظ محیط‌زیست و همچنین پایه و اساس توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها درنظرگرفته‌می‌شود، درحالی‌که همزمان در جلوگیری از تغییرات آب‌وهوایی و آلودگی هوا بسیار تأثیرگذار است. به‌همین‌دلیل ایران نیز رویکرد اساسی نسبت به دستیابی به تولید برق از منابع تجدیدپذیر را در دستور کار خود قرارداده‌است. موارد متعددی نظیر محدودیت منابع فسیلی در تولید برق، افزایش امنیت تولید و عرضه انرژی، پیک‌سایی شبکه، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از نیروگاه‌های فسیلی، قابلیت تولید برق به‌صورت پراکنده در ظرفیت‌های مختلف (از چند کیلووات تا چند‌هزار مگاوات) در مناطق مختلف به‌خصوص مناطق محروم، اشتغال‌زایی و توسعه ظرفیت‌های صنعتی جدید، مشارکت در طرح‌های کاهش انتشار کربن و... و نیز مهم‌ترین مزیت انرژی‌های تجدیدپذیر، تأثیر بر کاهش گازهای گلخانه‌ای و درنتیجه سلامت و بهبود کیفیت زندگی است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، 12درصد از کل نرخ مرگ‌ومیر، مرتبط با بیماری‌های ناشی از آلودگی هواست.
منابع انرژی تجدیدپذیر رایج در کشور کدامند و ظرفیت کنونی نیروگاه‌های این بخش چگونه است؟
درمجموع ظرفیت منصوبه و سهم انواع نیروگاه‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی کشور تا پایان خرداد‌ماه سال‌جاری، 878.93مگاوات بوده که انرژی خورشیدی درمقایسه با سایر انرژی‌های پاک بیشترین میزان تولید برق را داشته و نیروگاه‌های خورشیدی (فتوولتائیک) به ظرفیت تجمعی 432.1مگاوات و با سهم 49درصد در سبد انرژی تجدیدپذیر از مرسوم‌ترین انواع تجدیدپذیرهاست؛ در جایگاه بعدی، انرژی بادی با ظرفیت 308.74مگاوات با سهم 35درصد، و در ادامه نیز نیروگاه‌های برقابی کوچک با ظرفیت تجمعی 104.4مگاوات با سهم 11.9درصد، بازیافت تلفات حرارتی با ظرفیت 13.6مگاوات با سهم 1.55درصد، زیست‌توده با ظرفیت 10.56مگاوات و توربین انبساطی با ظرفیت 9.6مگاوات با سهم 1.1درصد در سبد انرژی تجدیدپذیر قرار دارند.
اقدامات انجام‌شده و همچنین پروژه‌های در دست‌اقدام در زمینه توسعه این حوزه چیست؟
براساس پیش‌بینی‌های انجام‌شده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر (IRENA) در مورد نقشه راه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر (REmap)، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر تا سال۲۰۳۰ می‌تواند به بیش از ۳۰درصد در سبد انرژی جهان برسد. در راستای دستیابی به توسعه پایدار، اقدامات مهمی در توسعه تجدیدپذیرها در کشور صورت پذیرفته که طی آن شاهد رویداد مهمی در زمینه خرید تضمینی برق تولیدی منابع تجدیدپذیر از بخش غیردولتی بودیم که براساس آن در نظام تعرفه‌ای جدید، برخلاف گذشته برق تولیدی از منابع مختلف با قیمت‌های متفاوتی خریداری می‌شود؛ به‌این‌ترتیب، تعادلی در این عرصه ایجاد شد تا سرمایه‌گذاران با اطمینان‌خاطر بیشتر و پذیرفتن ریسک کمتر به این حوزه ورود کرده و به فعالیت بپردازند. در این‌طرح، سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی می‌توانند برق تولیدی خود را در قالب یک قرارداد 20ساله به‌صورت تضمینی به وزارت نیرو (ساتبا) بفروشند. البته برای نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس پیش‌بینی شده که از طریق مناقصه یک ظرفیت مشخص احداث شود. ساتبا همواره پیگیر اجرای ترکیبی از سیاست‌های تشویقی بوده و مواردی نظیر ایجاد بسته‌های سرمایه‌گذاری و... را دنبال می‌کند.
برنامه‌های دردست‌اقدام ساتبا عمدتاً شامل توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر از طریق مشارکت بخش غیردولتی، بهبود بهره‌وری مصرف انرژی، بومی‌سازی فناوری‌های مرتبط با نیروگاه‌های تجدیدپذیر در کشور و صادرات برق تجدیدپذیر است. اجرای این برنامه‌ها نقش مهمی بر تأمین پایدار تقاضا، درآمدزایی موردنیاز صنعت تجدیدپذیر و اشتغال‌زایی در کشور خواهد داشت. از اهداف تعیین‌شده در برنامه توسعه کشور در حوزه تجدیدپذیرها می‌توان به سهم حداکثری در زمینه احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر و پاک در مقیاس مگاواتی، احداث نیروگاه‌های کوچکمقیاس با مشارکت حداکثری مردم در سراسر کشور به‌ویژه در مناطق محروم، احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر بخش غیردولتی (داخلی/خارجی) در کشور به‌منظور صادرات برق تولیدی و همچنین استفاده از آنها در مراکز استخراج رمز‌ارزها، توسعه خصوصی‌سازی، گسترش مشارکت و ارتقای توانمندی‌های بخش‌خصوصی، کاهش آلاینده‌ها و تحقق اهداف حفاظت محیط‌زیست و سازگاری زیست‌محیطی، افزایش ظرفیت نیروگاهی با استفاده از فناوری‌های جدید و حمایت مؤثر از تولیدات داخلی اشاره کرد.
موانع بر سر راه تحقق برنامه‌های این بخش چیست؟
با توجه به قیمت بسیار پایین عرضه برق در کشور به مصرف‌کنندگان نهایی، همواره محدودیت‌هایی برای تأمین منابع مالی لازم برای خرید برق تجدیدپذیر وجود دارد، به‌خصوص اینکه افزایش نوسانات نرخ ارز، هزینه احداث و راه‌اندازی نیروگاه‌ها را به‌رغم کاهش قابل‌توجه هزینه‌های سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر افزایش داده است. نبود باور عملی به نیاز کشور به توسعه انرژی‌های جایگزین مانع تحقق برنامه‌ها در ایجاد ظرفیت‌های نیروگاهی شده است؛ رقابت نابرابر تعرفه‌های تعیین‌شده در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر با حامل‌های انرژی (برق، سوخت، حرارت) که از یارانه دولتی بهره‌مند هستند و واقعی‌نشدن قیمت برق برای مصرف‌کنندگان (اجرا نشدن کامل قانون هدفمندی یارانه‌ها)، که منجر به توجیه‌نا‌پذیری اجرای پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و خصوصی شده، راه‌اندازی نشدن بازار مبادله گواهی‌های صرفه‌جویی انرژی/آلاینده‌های زیست‌محیطی/گازهای گلخانه‌ای موضوع آیین‌نامه بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست و نیز مشکلات جلب سرمایه‌های داخلی و به‌خصوص خارجی به‌دلیل تحریم‌های ظالمانه و موانع مراودات پولی و بانکی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر را با کندی مواجه کرده. همچنین، کمبود منابع مالی موجود در کشور، نبود امکان استفاده سرمایه‌گذاران احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر از تسهیلات ریالی صندوق توسعه ملی طی سال‌های اخیر شده بود که البته با جدیت در حال پیگیری بوده و درصورت تحقق آن، ترغیب بخش‌خصوصی و توسعه این حوزه را شاهد خواهیم بود.
شاهد سرمایه‌گذاری خوب کشورهای همسایه ازجمله عربستان، امارات و ترکیه در توسعه انرژی‌های پاک هستیم. در این زمینه جایگاه ایران بین کشورهای همسایه و جهان کجاست؟
امارات به‌عنوان یکی از پیشگامان انرژی‌های تجدیدپذیر با سهم 7درصدی از سبد انرژی آن کشور به ظرفیت 2.3گیگاوات تا سال2020، قصد دارد این سهم را به 21درصد در سال2030 افزایش دهد. ترکیه در این زمینه پیشرو بوده تا جایی‌که تاکنون بدون احتساب نیروگاه‌های برقابی بزرگ، 5/12گیگاوات نیروگاه‌های تجدیدپذیر احداث کرده و درنظردارد تا سال ۲۰۲۳ این ظرفیت را به ۲۷ گیگاوات برساند. عربستان درنظر دارد تا سال۲۰30میلادی، 50درصد از تولید انرژی خود را به تجدیدپذیرها اختصاص دهد. ایران تاکنون بدون درنظرگرفتن نیروگاه‌های برقابی بزرگ 880مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر احداث کرده و حدود 1500مگاوات نیز در دست احداث دارد.
مقایس تجدیدپذیر در ایران و جهان در 4سال اخیر (سال 2016: ظرفیت در جهان 1997گیگاوات و در ایران 333مگاوات، 2017: ظرفیت در جهان 2166گیگاوات، در ایران 546مگاوات، 2018: ظرفیت در جهان 2342گیگاوات، در ایران 661مگاوات، 2019: ظرفیت در جهان 2537گیگاوات، در ایران 771مگاوات و 2020: ظرفیت در جهان 2799گیگاوات و در ایران 875مگاوات) بیانگر همگام‌بودن ایران با جهان در این حوزه است. با این‌وجود، به‌دلیل پتانسیل بسیار بالای منابع مختلف انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور در مقایسه با سایر کشورهای جهان، لازم است از این منابع ارزشمند به نحو بهینه جهت توسعه و رونق اقتصادی استفاده شود.
چشم‌انداز مسیر انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران را چگونه می‌بینید؟
امروز در ایران یک مطالبه عمومی برای تولید برق پاک و استفاده از منابع خدادادی تجدیدپذیر وجود دارد. از حیث قانون نیز با وجود قوانینی مانند «اصلاح الگوی مصرف»، «تشکیل سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق» (ساتبا)، «عضویت ایران در آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر» (IRENA)، «برنامه ششم توسعه کشور» که الزام کمّـی تأمین برق از منابع تجدیدپذیر را به‌وجود آورده و سایر قوانین لازم، کشور نیازمند اقدامات اجرایی سریع‌تر و مجدانه‌تر از طریق ابزار سیاستی مترقی و آزموده‌شده است.
یکی از راهکارهای جبران این کمبود در کوتاه‌مدت، توسعه تجدیدپذیرها با استفاده از ظرفیت‌های داخلی است. از دلایلی که می‌توان برای این اولویت‌بندی برشمرد، آن است که نصب و راه‌اندازی نیروگاه‌های خورشیدی کوچکمقیاس در زمان بسیار کمی امکان‌پذیر است، به‌گونه‌ای‌که با یک برنامه‌ریزی حساب‌شده در کمتر از یک سال می‌توان ظرفیت عظیم نیروگاهی را روی پشت‌بام‌های خانه‌ها، مراکز صنعتی، ساختمان‌های اداری و زمین‌های بایر نزدیک به خطوط پرپتانسیل انتقال و توزیع برق ایجاد کرد. از سوی دیگر، این سامانه‌ها بیشترین تأثیر را در پیک‌سایی شبکه خواهند داشت؛ چرا که بالاترین توان تولیدی خود را در ساعات 12تا 18 ارائه می‌دهند که شبکه برای تأمین برق به‌دلیل ورود بارهای سرمایشی با مشکل تأمین و انتقال برق مواجه می‌شود. با توجه به آنکه نصب و راه‌اندازی نیروگاه‌های خورشیدی از پیچیدگی کمتری نسبت به نیروگاه‌های فسیلی برخوردار است، نیروهای جوان و علاقه‌مند فنی می‌توانند در کوتاه‌مدت آموزش دیده و مشغول به‌کار شوند. البته آیین‌نامه‌ها و روش‌های اجرایی باید با توجه به تحولات داخلی و خارجی به‌روزرسانی شده و راهکارهای اجرایی نوآورانه‌ای برای اجرای آنها تدوین شود (مانند مدل‌های قراردادی جدید و روش‌هایی مانند الزام واحدهای صنعتی به تأمین بخشی از برق مصرفی از انرژی‌های پاک و... ازجمله پیشنهادهاست). فعال‌سازی ظرفیت‌های داخلی برای ساخت داخل تجهیزات نیروگاه‌های تجدیدپذیر نیز باید با هدف رونق تولید و اشتغال‌زایی مدنظر قرار گیرد. این‌کار می‌تواند از طریق ارائه مشوق‌های ترکیبی از سوی وزارتخانه‌ها و نهادهای درگیر (وزارتخانه‌های صمت، نیرو و نفت) در امر تولید صورت پذیرد. البته تولیدات داخلی الزاماً باید از نظر کیفیت و قیمت قابل‌رقابت با نمونه‌های خارجی باشند.
با یک برنامه‌ریزی حساب‌شده در کمتر از یک سال می‌توان ظرفیت عظیم نیروگاهی را روی پشت‌بام‌های خانه‌ها، مراکز صنعتی، ساختمان‌های اداری و زمین‌های بایر نزدیک به خطوط پرپتانسیل انتقال و توزیع برق ایجاد کرد. از سوی دیگر، این سامانه‌ها بیشترین تأثیر را در پیک‌سایی شبکه خواهند داشت، چرا که بالاترین توان تولیدی خود را در ساعات 12تا 18ارائه می‌دهند