آیا هوشمندسازی ساختمان‌ها توجیه اقتصادی دارد؟
ایده‌های نو، کشتی نجات شهرسازی
حامد فوقانی:
تهران 256برج دارد که اطلاعات درستی از آنها وجود ندارد؛ یعنی نه از سازه، نه از تاسیسات اصلی و نه از تاسیسات ایمنی؛ چراکه نقشه‌های لازم در دسترس نیست. این مسئله، تصمیم‌گیری را برای همه سخت می‌کند. شاید به‌خودی‌خود، این بناهای بلند پایتخت، خطرساز به شمار نیایند اما همین که اطلاعات دقیقی راجع به آنها وجود ندارد یعنی باید در دسته ناایمن‌ها قرار بگیرند.
اگر فرض را بر این بگیریم که قرار است حادثه‌ای برای یکی از این 256برج رخ دهد، آن‌وقت بهتر می‌توانیم به هرکدام از آنها لقب ناایمن بدهیم. پلاسکو را به یاد بیاورید! هنگامی که آتش به جانش افتاد، فرماندهی اطفای حریق، کاری بس دشوار بود؛ دست‌آخر هم آوار شد و اغلب افراد، مانده بودند که چگونه باید اقدام کرد؛ چراکه اساسا به غیر ظاهر، اطلاعات دیگری وجود نداشت؛ هر چه نقشه هم بود، در طبقه چهاردهم، خاکستر شد؛ بگذریم از اینکه مدیران در عملیات پایین‌آوردن دما و آواربرداری، سکانس دیگری از مدیریت بحران کشور را به نمایش گذاشتند. این در حالی است که در شهرهای توسعه‌یافته جهان از مدت‌ها پیش برای این منظور اندیشه‌ها شده و ساخت بناهای هوشمند در دستور کار قرار گرفته است؛ به همین منظور روزبه‌روز طرح‌های نوینی در شهرسازی به اجرا درمی‌آید؛ طرح‌هایی که اگرچه در راستای آسایش و راحتی ساکنان و شهروندان پایه‌ریزی می‌شوند اما در عمل، ایمنی و امنیت را نیز به‌دنبال دارند.حال نکته اینجاست که راه برای ساختمان‌های قدیمی شهرها بسته نیست.
در واقع مالکان این بناها هم می‌توانند با انجام برخی اقدامات، لقب هوشمند یا دست‌کم نیمه‌هوشمند را روی ساختمان خود بگذارند؛ آنهایی هم که از کنار این موضوع، بی‌تفاوت گذر کنند، احتمالا باید تاوان پس بدهند؛ زیرا وقت به‌سرعت می‌گذرد و حادثه خبر نمی‌کند. نمونه‌اش برج گرنفل در لندن که خرداد‌ماه سال گذشته درست از جایی طعمه حریق شد که هیچ‌کس تصورش را نمی‌کرد. ساکنان برج، به‌تازگی نمای ساختمان را برای زیبایی به جنس کامپوزیت آلومینیوم تغییر داده اما به دلیل تمام‌شدن بودجه، نصب تجهیزات هوشمند ایمنی را به تعویق انداخته بودند. سرانجام همان نما از گرنفل 79نفر قربانی گرفت؛ نمایی که در سراسر انگلیس فراگیر شده است؛ در صورتی که در ساختمان‌های هوشمند درباره همه‌‌چیز فکر می‌شود؛ از ضخامت قاب پنجره‌ها گرفته تا روشن‌وخاموش‌شدن خودکار یا از راه دور تجهیزات الکتریکی.
مانیتور هوشمند ساختمان‌ها
شهرسازان از آن جهت به ساختمان‌های هوشمند علاقه نشان می‌دهند که این امر از ابعاد مختلف، می‌تواند به سود بشر باشد. بی‌شک یکی از این مزایا، کاهش مصرف انرژی‌است تا جایی که حتی مهندسانی در جهان به‌دنبال ساخت شیشه‌ها و پنجره‌های هوشمند تک‌جداره هستند. پرده‌های این پنجره‌ها بسته به میزان نور خورشید، باز و بسته می‌شوند و از طرف دیگر، شیشه‌ها دارای لایه‌ای از جنس خاص هستند که مانند پنجره‌های دوجداره مرسوم، از هدررفت انرژی، ورود گردوغبار و صدا جلوگیری می‌کند. این پنجره‌ها به دلیل تک‌جداره‌بودن، باعث کاهش میزان مصرف آلومینیوم در ساخت قاب پنجره هم می‌شوند.
اما در ساختمان‌های هوشمند فاکتورها و المان‌های دیگری نیز وجود دارد؛ از تصفیه‌کننده‌های هوا گرفته که با توجه به مقدار آلودگی هوای خارج از ساختمان عمل می‌کنند تا امکانات لازم برای تنظیم وسایل برقی مختلف داخل خانه توسط گوشی تلفن همراه از بیرون و البته سیستم‌های مانیتورینگ ایمنی که در صورت رخ‌دادن هر حادثه‌ای، سریعا موضوع را به مرکز فرماندهی آتش‌نشانی گزارش می‌کنند.
بر همین اساس است که معاون حفاظت و پیشگیری سازمان آتش‌نشانی تهران از برنامه‌ریزی برای اجرای مانیتورینگ در ساختمان‌های پرخطر خبر داده است. چنان که محمود قدیری گفته، مسئولان در حال فراهم‌ساختن مقدمات تکمیل این سیستم با کمک بخش خصوصی هستند؛ سیستمی که پس از راه‌اندازی، می‌تواند حوادث ـ به‌ویژه آتش‌سوزی ـ را در سریع‌ترین زمان ممکن به یک اتاق کنترل گزارش کند. قدیری مزیت مانیتورینگ را کاهش زمان ازدست‌رفته در کنترل حادثه دانسته و گفته است: «یکی دیگر از محسنات این اتفاق این است که ما می‌توانیم بازدیدهای دوره‌ای از این ساختمان‌ها داشته باشیم. اهمیت این سیستم، به این دلیل است که خیلی اوقات ساکنان، زمانی متوجه حریق می‌شوند که مدتی از آغاز آن گذشته است اما با این کار زودتر متوجه آن می‌شویم». به گفته او بیش از 35سال است که این کار در دنیا انجام می‌شود و امروز با توجه به پیشرفت تکنولوژی به شکل ساده‌تری می‌شود آن‌را انجام داد.
هوشمندسازی؛ چطور و چگونه؟
امکان انجام‌دادن کارها به صورت ساده‌تر با توجه به پیشرفت تکنولوژی، واقعیتی انکارناپذیر است. به‌عبارت دیگر استفاده از چنین سیستم هوشمندی ـ به‌خصوص در بناهای تجاری بزرگ که ضرورت به حساب می‌آید ـ شاید نخست هزینه‌بر و سخت به نظر برسد اما خیلی وقت‌ها در عمل، چنین نیست؛ حتی برای کسانی که دل در گروی خانه‌های ویلایی و قدیمی دارند و زندگی در این مکان‌ها را به زندگی در برج‌ها و آپارتمان‌های بلند ترجیح می‌دهند. این گروه از مردم الزاما به‌واسطه دلبستگی به خانه‌های قدیمی، توجه خود را به تکنولوژی و تجهیزات مدرن از دست نمی‌دهند و همواره از طریق بازسازی، به‌دنبال تلفیق این‌دو با یکدیگر هستند تا در کنار چشیدن لذت زندگی در منزلی زیبا و قدیمی، آرامش حاصل از نوآوری‌های روز را نیز تجربه کنند. حال سؤالی که برای اکثر این افراد به وجود می‌آید این است که هزینه هوشمندسازی چه مقدار است یا درصورت بازسازی ساختمان قدیمی، آیا هزینه‌های پیاده‌سازی سیستم هوشمند در آن، قابل‌قبول است یا بهتر است از هوشمند‌کردن آن صرف‌نظر کنیم؟
مدیریت شهری فعلی تهران نیز بر این باور است که برای کاهش هزینه‌های اداره شهر، افزایش بهره‌وری و جلوگیری از هدررفت سرمایه و انرژی، باید به سمت هوشمندسازی رفت و از همه مهم‌تر هم ساختمان‌های اداری و مجموعه‌های وابسته به بدنه شهرداری‌است. مجید فراهانی ـ عضو کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران- حتی تنها راه کاهش هزینه را هوشمندسازی می‌داند. او می‌گوید: «برای همین است که رویکردمان را به سوی شهر هوشمند تنظیم کرده‌ایم. البته حمایت از استارتاپ‌ها شاید هزینه‌ای را که هوشمندسازی ساختمان‌ها دارد، نداشته باشد اما واقعا در بلندمدت، این کار، می‌تواند بسیاری از هزینه‌ها را کاهش دهد. البته در این راه نباید استفاده از ظرفیت‌های مردمی و استعدادهای جوان و خلاق را نادیده گرفت».
به گفته فراهانی با ایده‌های جالب می‌شود مشکل پارکینگ‌های ساختمان‌های بزرگ را هم حل کرد؛ در واقع سیستم هوشمند کمک می‌کند تا پارکینگ مورد احتیاج ساکنان، در وهله نخست به بهترین شکل ممکن مدیریت شود و در وهله بعدی از هزینه‌های خرید ساختمان که پارکینگ سبب می‌شود، بکاهد. او در عین حال بر این نظر است که در هوشمندسازی شهر تهران، بهره از ظرفیت‌های اتاق بازرگانی هم باید لحاظ شود. او یادآور می‌شود که پیشنهاد تشکیل کارگروه مشترک با اتاق بازرگانی را به همین دلیل، به شورای شهر ارائه کرده است.
*فاکتور‌های مهم در هزینه هوشمندسازی
به‌طور‌کلی می‌توان هزینه‌های هوشمندسازی یک بنا را برای 3دسته کلی بررسی کرد: 1ـ ساختمان‌های در حال ساخت 2ـ خانه‌های نوساز و 3ـ بناهای قدیمی. از سوی دیگر برای محاسبه هزینه‌های هوشمندسازی یک ساختمان یا به‌اختصار قیمت خانه هوشمند، باید چند فاکتور اساسی را در نظر گرفت. نخستین فاکتور، نیاز و سلیقه مالک یا سازنده است؛ زیرا به علت تنوع محصولات هوشمندسازی ساختمان، کارفرما با توجه به نیاز و سلیقه خود می‌تواند از برخی تجهیزات چشم‌پوشی کند و هزینه‌های پروژه را کاهش دهد؛ یا با خرید تجهیزات هوشمند لوکس، ارزش‌افزوده پروژه خود را به چندین برابر برساند؛ به‌طور‌مثال استفاده از تجهیزات هوشمند کنترل از راه دور لوازم منزل، به‌همراه سیستم موسیقی، در کنار سیستم‌های هوشمند پایه شامل کنترل هوشمند روشنایی و دما، به‌تنهایی می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی روی قیمت نهایی بگذارد. مولفه بعدی در تعیین هزینه هوشمندسازی، متراژ واحد مسکونی‌است. مسلما یک واحد مسکونی کوچک (تا ۷۵متر)، نسبت به یک واحد متوسط (۷۵تا۱۵۰متر) نیاز کمتری به کلید‌های هوشمند، سیم‌کشی هوشمند سازمان‌یافته و سایر متعلقات یک سیستم هوشمند دارد؛ بنابراین نخستین قدم در تعیین دقیق هزینه هوشمندسازی ساختمان، تهیه پلان هوشمندسازی با توجه به نیاز و سلیقه کارفرماست.
1- هزینه هوشمندسازی ساختمان در حال ساخت
بهترین حالت برای پیاده‌سازی سیستم هوشمند، اجرا در مرحله ساخت است؛ هنگامی که نقشه برق ساختمان با همکاری عوامل فنی و تأسیسات ساختمان، تهیه و پلان جانمایی تجهیزات هوشمند با همکاری مهندسان معمار، رسم می‌شود. در ساختمان در حال ساخت، به‌علت باز‌بودن دست معماران و دکوراتورها، می‌توان بهترین جانمایی را برای واسط‌های کاربری یا صفحه‌کلیدهای لمسی و دیجیتال، سنسورهای حرکتی و سیستم صوتی انجام داد. البته ناگفته نماند که بهتر است به‌منظور جلوگیری از اتلاف وقت و هزینه، موارد فوق پس از اجرای تأسیسات ساختمان و قبل از نازک‌کاری صورت گیرد. نکته جالب اینکه تغییرات و شخصی‌سازی ـ با توجه به سلیقه‌های متفاوت در این حالت ـ به‌راحتی امکان‌پذیر است و نتیجه کار هم بسیار مطلوب و دقیق خواهد بود. به‌طور‌مثال، به علت بزرگ‌بودن تابلو برق هوشمند نسبت به تابلوهای مرسوم، با یک طراحی زیبا و دکوراتیو می‌توان یک تابلو برق شکیل از جنس چوب تهیه کرد و آن را کنار کتابخانه یا ویترین و یا... در جای مناسبی از منزل قرار داد.
2- هزینه هوشمندسازی ساختمان نوساز
بهتر است در ساختمان‌های جدید، پیاده‌سازی تأسیسات الکتریکی با استانداردهای جدید مبحث ساختمان انجام شود تا هم ایمنی کار افزایش یابد و هم تعمیر و عیب‌یابی سیستم به‌راحتی انجام شود. سیستم هوشمند ساختمان نیز از استانداردهای جدید پیروی می‌کند و پیاده‌سازی آن روی سیم‌کشی‌های سنتی، غیر‌ممکن و درصورت انجام توسط عوامل غیر‌مجاز، کاملا غیر‌استاندارد و خطرناک است. در سیستم جدید برق ساختمان، برخلاف برق‌کاری سنتی که از سیم فاز در نقاط مشترک غیر‌مجاز استفاده می‌شد، تمامی سرخط‌های مورد‌نیاز در یک تابلوی بزرگ‌تر از حالت سنتی، جمع‌آوری و از آنجا سربندی می‌شوند.
3- هوشمندسازی ساختمان‌های قدیمی در مورد بناهایی که چندسالی از زمان ساخت‌شان گذشته ما با دو نوع سازه روبه‌رو هستیم؛ اول، بناهای قدیمی که به‌علت استفاده از سیم‌کشی قدیمی و غیر‌استاندارد، نیاز به طراحی سیستم برق دارند. در این نوع ساختمان‌ها هنگام بازسازی منزل و عملیات عمرانی، سیم‌کشی باید دوباره احیا شود؛ در نتیجه، برق‌کاری در این نوع از ساختمان‌ها سخت است و نیاز به تخریب دارد و این روند باعث افزایش هزینه هوشمندسازی می‌شود.
دسته دوم، ساختمان‌های تکمیل‌شده با عمر چندساله هستند که هوشمندسازی‌شان بسیار مشکل است؛ به‌خصوص اگر ساکنان هم در آن حضور داشته باشند. با‌این‌حال اگر در سیم‌کشی ساختمان از استانداردهای جدید استفاده شده باشد ـ یعنی سرخط‌ها به صورت مستقل در تابلو برق جمع‌آوری شده باشند ـ می‌توان با کمی تخریب تا‌حدودی نیاز کارفرما را تأمین کرد. ولی اگر سیم‌کشی ساختمان به صورت سنتی کار شده باشد ـ یعنی سیم فاز در فضای خانه چرخیده و به چندین کلید و پریز متصل شده باشد ـ تنها می‌توان با استفاده از پنل‌ادیشن‌ها و رله‌های پشت صفحات لمسی و دیجیتال، سیستم هوشمند را به صورت جزئی در خانه پیاده‌سازی کرد که البته این کار، پیشنهاد نمی‌شود.
موارد ذکر‌شده به‌عنوان قدم‌های اولیه و بخش کوچکی از کار، به‌منظور آشنایی بیان شد. بهتر است قبل از اقدام برای هوشمندسازی، چند کارشناس از محل بازدید کنند تا بهترین پیشنهاد با مناسب‌ترین قیمت، توسط متخصصان ارائه شود. اما سؤال اصلی این است که آیا تمام شرکت‌های هوشمندسازی موجود از نظر توانمندی‌های علمی و عملی در حد اظهارنظر در این باب هستند؟ آیا سیستم‌های نظام مهندسی، شهرداری و مراجع ذی‌ربط دخل‌وتصرفی در این حیطه دارند؟ تمام این آیاها و اما و اگرها به موضوعاتی مربوط‌اند که در جایگاه خود مهم هستند و جای اندیشیدن و اتخاذ تصمیمات بنیادین در حوزه مورد بررسی دارند.
پیرو همه ایده‌های عنوان‌شده در مباحث قبلی در باب هوشمندسازی ساختمان و داشتن شهر سبزی ایده‌آل، تشکیل دپارتمان نظارت بر هوشمندسازی ساختمان، در سازمان نظام مهندسی و شهرداری‌ها امری ضروری به‌نظر می‌رسد تا کارشناسان بتوانند بر تجهیزات، نحوه اجرا و به تبع آن، مصادیق کاهش مصرف انرژی و هزینه اعمالی به جامعه، نظارت داشته باشند. نیکوست که در این راه مهندسان مرتبط، با به‌روزکردن اطلاعات و بالابردن توان علمی و اجرایی خود، گامی مثبت برای تحقق شهر آرمانی بردارند. فعالان عرصه صنعت ساخت‌وساز و ساختمان و تمامی زیرمجموعه‌های مرتبط نیز باید در این راه همگام شوند و با درنظرگرفتن مصادیق هوشمندسازی در ساختمان‌های موجود، این برتری را به عنوان نقطه مثبتی، در خریدوفروش‌ها لحاظ کنند.
*زهره آزادفلاح، محمد عمادی
دکتری برنامه‌ریزی شهری، مولف و پژوهشگر شهری
دکتری برق الکترونیک، پژوهشگر و متخصص هوشمندسازی
در همینه زمینه :
